از رود "آمو" تا "تیمز" به دنبال گنجینه تاجیکستان

روشنا سورج،‌ تاجیکستان

فایل صوتی این گزارش را «اینجا» بشنوید.

تصمیم مقامات دولتی تاجیکستان، در مورد بازگرداندن آثار باستانی «گنج آمو» (Oxus Treasure) از بریتانیا به تاجیکستان، با واکنش سریع موزه‌ی بریتانیا مواجه شده است. سخنگوی این موزه بازگرداندن ۱۷۰ اثر کم‌نظیر گنج آمو را از بریتانیا به تاجیکستان، غیرممکن دانست.

این در حالی‌ست که موزه‌ی بریتانیا هنوز از دولت تاجیکستان درخواست، یا نامه‌ای رسمی در مورد بازگرداندن این آثار دریافت نکرده است. به گفته‌ی پژوهشگران، این آثار متعلق به دوران هخامنشیان، امپراتوری بزرگ ایران باستان در قرن‌های دوم تا چهارم میلادی‌ست، که تاجیکستان کنونی نیز بخشی از این شاهنشاهی بوده است.

سر طلایی از گنج آمو

گنج آمو که از ظرف‌های طلایی و نقره‌ای، بازوبند، دستبند، انگشتر و زیورهای دیگر، لوح و پیکره‌های زرین و سیمین و مدل ارابه و سواره‌های آنها تشکیل شده است، در سده‌ی نوزدهم، درشهرک «تخت سنگین»، در جنوب تاجیکستان کنونی، نزدیک مرز افغانستان، در کناره‌ی رود آمو توسط کشاورزان محلی یافت شده است. به گفته‌ی محققان، کشاورزان این گنج را به یک بازرگان بخارایی، که از طریق افغانستان به هند می‌رفت، به فروش می‌رسانند و بازرگان نیز این ثروت را، در شهر راولپندی هند، به یک انگلیسی می‌فروشد. وی نیز گنج آمو را به وطنش منتقل می‌کند... تا این‌که سرانجام، این آثار درموزه‌ی بریتانیا و در نزدیکی رود تیمز جای می‌گیرد.

هم‌اکنون ۱۷۰ اثر باستانی مربوط به گنج آمو، که متعلق به دوره‌ی امپراتوری هخامنشیان ایران باستان است، در موزه‌ی بریتانیا در لندن نگهداری می‌شود و از جمله ثروت‌های بی‌بهای این موزه، و به صورت کلی، بریتانیا به شمار می‌رود.

سفارت بریتانیا در دوشنبه گفته است که تاکنون در مورد بازگرداندن گنج آمو نامه‌ای از دولت تاجیکستان دریافت نکرده است و در صورت دریافت نامه‌ای رسمی، آن را تسلیم دولت بریتانیا خواهد کرد.

دستبند یا بازو بند

امامعلی رحمان، رییس جمهوری تاجیکستان، که بتازگی از «تخت سنگین»، شهرکی باستانی و متروک در وادی وخش در جنوب تاجیکستان، دیدن کرد، بر ضرورت حفظ این شهرک، و تا جای ممکن بازگرداندن گنج آمو و در قدم اول، برگزاری نمایش این آثار در وطن اصلی آن تأکید کرد. شهرک تخت سنگین که دریک منطقه‌ی مرزی با افغانستان واقع شده است، از زمان شوروی سابق تا هفته‌ی قبل، نه تنها شهری متروک، بلکه از جمله مناطقی بود که حتا جهانگردان داخلی هم اجازه‌ی سفر به آن را نداشتند.

درخرابه‌های این شهرک، غیر از مرزبانان و معدودی از باستان‌شناسان، کسی حق رفت و آمد نداشت. رییس جمهور امامعلی رحمان، ضمن بازدید از شهرک تخت سنگین، این محدودیت‌ها را لغو کرد و دستور داد تا کارشناسان و کارمندان بخش حفظ یادگاری‌های تاریخی طرح حفظ این شهرک را تهیه و به دولت ارایه کنند؛ و جهانگردان، به ویژه جوانان تاجیک را، برای آشنایی بیشتر با اصالت فرهنگ باستانی‌شان، به تماشای این منطقه جلب کنند. دکتر مسعود میرشاهی، استاد دانشگاه پزشکی پاریس و از فرهنگ‌سالاران ایرانی، ابتکارات و اقدام گوناگون رییس جمهوری تاجیکستان را در احیای اصالت فرهنگی بسیار مهم ارزیابی می‌کند. سال ۲۰۰۶ در تاجیکستان، به ابتکار آقای رحمان، سال بزرگداشت تمدن آریایی اعلام شد و با شکوهی زیاد جشن گرفته شد. در جشن نوروز امسال نیز وی از اسم خانوادگی‌اش حروف روسی «اف» را حذف کرد و از رحمان‌اف (یا رحمانف) به «رحمان» تغییر نام یافت.

دکتر رحیم مساو، رییس پژوهشگاه تاریخ، مردمشناسی و باستان‌شناسی فرهنگستان علوم تاجیکستان، بر ارزش بی‌نظیر تاریخی و فرهنگی گنج آمو تأکید می‌کند و می‌گوید گنج آمو همزمان به نام‌های «گنجینه‌ی آمو» و «گنجینه‌ی آمودریا» نیز معروف است. به عقیده‌ی آقای مساو، باید در قدم اول، این آثار باستانی را در تاجیکستان به نمایش گذاشت. وی سه سال پیش این موضوع را با اعضای پارلمان بریتانیا و موزه‌ی بریتانیا مطرح کرد و آنها قول دادند تا این موضوع را در سطح بالاتری بررسی کنند.

ماهی طلایی تو بگو چه طور از رود آمو شنا کردی تا رود تیمز؟

در همین حال، رحیم مساو ضمن تأکید بر ضرورت بازگرداندن گنج آمو از بریتانیا به تاجیکستان در آینده، می‌گوید که بازپس‌گرفتن این گنج از بریتانیا کار بسیار دشواری‌ست. آقای مساو می‌گوید که درموزه‌ی بریتانیا تعداد زیادی آثار بی‌نظیر باستانی، متعلق به کشورهای گوناگون جهان و تمدن‌های باستانی مختلف حفظ می‌شود و تاکنون این موزه هیچ اثری را به خاستگاه، یعنی وطن اصلی این آثار، بازپس‌نداده است. در قضیه‌ی گنج آمو، نخست از همه باید ثابت کرد که این آثار متعلق به تاجیکستان است. در واکنش موزه‌ی بریتانیا به این مسأله، اشاره شده است که این گنجینه در کناره‌ی رود آمو، در قرن ۱۹ یافت شده است. یعنی زمانی که تاجیکستان به‌عنوان یک کشور وجود نداشته است. رود آمو نیز از کشورهای تاجیکستان، افغانستان، ترکمنستان و ازبکستان رد می‌شود. به اساس نقشه‌ی تاریخی، منطقه‌ی تخت سنگین در سده‌ی ۱۹، یعنی زمان پیدا و فروخته‌شدن آثار باستانی گنج آمو، بخشی از قلمرو امارت بخارا بوده است؛ و این در حالی‌ست که همه‌ی این آثار به فرهنگ ایران باستان تعلق دارد و تخت سنگین، در زمان هخامنشیان، جزیی از قلمرو این امپراتوری بوده است.

همچنین منظفه باباجاناوه، دبیر مسئول کمیسیون ملی یونسکو در تاجیکستان، می‌گوید که بازخواستن گنج آمو از بریتانیا به تاجیکستان کار ساده‌ای نیست. در این بخش اقدام مشترک، طولانی و پیگیرانه‌ی دولت‌های تاجیکستان و بریتانیا و سازمان‌های بین‌المللی، از جمله یونسکو، ضرور است. به گفته‌ی خانم باباجاناوه، حتا در صورت بازگردانده شدن این آثار، حفظ و نگهداری آنها در تاجیکستان یک مشکل دیگر است.

در دهه‌ی اخیر، دو سرقت از موزه‌های تاجیکستان صورت گرفته است. سال گذشته محاکمه‌ی پژوهشگر روس تبار «آثارخانه‌ی پژوهشگاه تاریخ، مردم‌شناسی و باستان‌شناسی تاجیکستان» به اتهام سرقت ۷۰ اثر باستانی از این مرکز و قصد فروش آنها در روسیه، با حکم زندان سارق به انجام رسید. ولی بررسی سرقت ۶۰ اثر از آثارخانه‌ی موضع تاریخی حصار، در ۲۵ کیلومتری غرب دوشنبه، تاکنون به انجام نرسیده است. دوستداران فرهنگ اظهار نگرانی می‌کنند که دزدان، به احتمال زیاد، این آثار را به خارج از کشور منتقل کرده و به فروش رسانده‌اند.