عطارد، دُم دارد

برگردان: احسان سنایی

طبق گزارش اخیر گروهی از دانشمندان مرکز فیزیک فضایی دانشگاه ایالتی بوستون، دو ماهواره که اساساً ناسا آن‌ها را به‌‌منظور تماشای جو فرّار خورشید طرح زده بود؛ حال موفق به ثبت شواهدی از گاز گریزان از سیاره‌ی ریزجثه‌ی عطارد* نیز شده‌اند. این مأموریت فضایی، موسوم به STEREO؛ متشکل از دو کاوشگر است که هر کدام در پیش و پس سیاره‌مان، بر روی مدار چرخش‌اش به‌گرد خورشید، جاخوش کرده‌اند.

چیدمان دُم‌مانند گازهای جوی گریزان از عطارد که دوقلوهای STEREO به ما نشان‌اش داده‌اند از جنس همان الکترون‌ها و یون‌هایی‌ست که از سطح خورشید، به‌شکل «باد خورشیدی» ساطع می‌شوند. گاه‌به‌گاه عطارد بر حسب تصادف، در حوزه‌ی دید یک، یا هر دوی این ماهواره‌ها قرار می‌گیرد و این‌بار علاوه‌ بر قرص درخشنده‌‌اش، آثار دنباله‌ای گسیلشی نیز در برخی نماهای دریافتی آشکار گردید. اعلام جزئیات رصد سیاره‌ی عطارد از این روش و شرح کوشش‌های صورت‌پذیرفته درجهت فهم ماهیت گازهای سازنده‌ی این عارضه‌ی دم‌مانند، از عناوین موضوعات ارائه‌شده طی نشست اخیر «همایش علوم سیاره‌ای اروپا» (EPSC) در شهر رم بود.

تصویر دم سدیمی عطارد که حاصل ترکیب یک روز کامل از داده‌های دریافتی از سوی ماهواره‌ی STEREO-A است. بازتابش نور شدید خورشید از سطح سیاره، موجب شده تا عطارد از ابعاد واقعی‌اش فراتر دیده شود. عارضه‌ی دم‌مانندی هم که در خلاف جهت خورشید در فضا امتداد یافته، تا چندین روز قابل مشاهده است و اگر آن را می‌شد در آسمان دید، ابعاد آن از دید ناظر زمینی بزرگتر از قطر ماه کامل می‌بود / مرکز فیزیک فضایی دانشگاه بوستون

این‌که سیاره‌ی عطارد، میزبان عوارضی دنباله‌‌دار-مانند، با هاله‌ای از جنس گاز رقیق پیرامون این سیاره، و دنباله‌ای دراز که در خلاف جهت خورشید امتداد یافته، هست؛ مدت‌هاست که دانسته شده بود. از روی زمین، رصد هر دوی این عوارض، با بهره‌گیری از نور بخار سدیم، که از سطح سیاره به بیرون پرتاب می‌شود؛ امکان‌پذیر است. اتم‌های سدیم، با تحریک از جانب فشار تابشی خورشید، قلمرو عطارد را ترک گفته و به‌سمت مخالف آفتاب فرار می‌کنند که نهایتاً دُمی صدها بار بزرگتر از ابعاد فیزیکی این سیاره شکل می‌گیرد.

«کارل اشمیت» (Carl Schmidt)؛ از دانشجویان کارشناسی دانشگاه بوستون که سرپرست نویسندگان مقاله‌ی ارائه‌شده توسط دانشگاه بوستون طی نشست EPSC نیز است؛ توضیح می‌دهد که: «ما دنباله‌ی کشیده‌ی سدیمی را تا فواصلی زیاد، با یاری تلسکوپ‌هایمان در رصدخانه‌ی مک‌دونالد تگزاس رصد کرده‌ایم و حال، این دم از دید ماهواره‌های نزدیک زمین نیز قابل مشاهده است.»

چند دنباله‌ی ریزتر از جنس دیگر گازها نیز (چه خنثی و چه باردار) در فواصل نزدیک‌تر به عطارد توسط کاوشگر آمریکایی MESSENGER، هنگام گذرش از کنار این سیاره، کشف گردیده بود. اشمیت ادامه می‌دهد: «آنچه‌که مشاهدات STEREO را جذاب کرده، این است که سطوح درخشندگی [ساطع‌شده از دنباله] به‌نظر، قوی‌تر از آنی هستند که بتوان صرفاً به سدیم نسبت‌شان داد.»

نمای سطح پرحفره‌ی عطارد از دید کاوشگر آمریکایی MESSENGER / ناسا

از جالب‌ترین بخش‌های این مشاهدات، نحوه‌ی تشخیص این دم در داده‌های ارسالی از STEREO بود. در واقع این عارضه نه توسط تیم پژوهشی دانشگاه بوستون؛ که به‌وسیله‌ی یک محقق رشته‌ی پزشکی در استرالیا به‌نام دکتر «یان ماس‌گریو» (Ian Musgrave) که به‌شدت علاقه‌مند به ستاره‌شناسی‌ست، پیدا شده است. او، این دنباله را بین داده‌های آنلاین مأموریت STEREO در قالب عکس و فیلم یافت. پس خبرش را به بوستون مخابره کرد و خواهان انجام مقایسه‌‌‌‌هایی با دیگر مشاهدات پیشین، توسط تیم پژوهشی بوستون شد.

دکتر «جفری بامگاردنر» (Jeffrey Baumgardner)، پژوهش‌یار ارشد مرکز فیزیک فضایی دانشگاه بوستون و طراح ابزارآلات اپتیکی‌ای‌ست که به‌یاری‌شان این دنباله‌ی سدیمی به‌شدت کشیده کشف گردید. او می‌گوید: «پژوهشی مشترک آغاز شد و هم‌اکنون با کشفیات هر دوی ماهواره‌های STEREO، چندین مورد را یافته‌ایم.»

تمرکز فعلی تیم، بر گزینش تمامی احتمالات حاکی از ماهیت گازهای سازنده‌ی این دم است. دکتر «کریستوفر دیویس» (Christopher Davis) از آزمایشگاه Rutherford Appletion انگستان، از اعضای مسئول سامانه‌ی دوربین‌های مستقر بر هر دو ماهواره طی پروژه‌ی STEREO است که صمیمانه با گروه دانشگاه بوستون، بر روی تصفیه‌ی روش‌های کالیبره‌سازی نور دریافتی و تعیین طول موج دقیق نور گذرنده از دریچه‌ی فیلترهای سوار بر دوربین‌ها، همکاری می‌کند.

پروفسور «مایکل مندیلو» (Michael Mendillo)؛ استاد ستاره‌شناسی دانشگاه بوستون و سرپرست آزمایشگاه تصویربرداری علمی (که پژوهش‌های مزبور در آن صورت می‌پذیرد)؛ نیز می‌گوید: «ترکیب داده‌های زمینی با داده‌های نوین دریافتی از STEREO، راهی هیجان‌انگیز جهت کسب بهترین درک ممکن از منبع و سرنوشت گازهای گریزان از عطارد است. این، دقیقاً از نوع همان پژوهش‌هایی‌ست که به‌منظور تدوین یک رساله‌ی فوق‌العاده‌ی دکترا انجام می‌گیرد.»

منبع: ScienceDaily