در جست و جوی قطره آبی در آسمان

احسان سنایی

به نظر می‌رسد برای کشف یک قطره آب در جایی بیرون از زمین راه زیادی را باید طی کرد و هزینه‌های زیادی را هم بایستی متحمل شد. دهم اکتبر، فضاپیمای کامیکازی ناسا پس از سفری ۵۰ میلیون کیلومتری با هزینه‌ای بالغ بر ۷۹ میلیون دلار به کف گودالی تاریک در قطب جنوب ماه برخورد کرد تا نشانه‌ای از آب بیابد.

مأموریت ویژه LCROSS با هدف برخورد به اعماق تاریک یک گودال شهاب‌سنگی در منطقه قطب جنوب ماه، به همراه مأموریت «مدارگرد شناساگر ماه» (LRO)، در ۱۸ ژوئن سال جاری سوار بر موشک غول پیکر اطلس -۵ راهی یگانه قمر زمین شد.

چند دقیقه پس از پرتاب، مرحله اول موشک بر فراز اقیانوس آرام جدا شد و محموله‌ها با پشتیبانی مرحله دوم موشک، از مدار زمین خارج شده و به سمت ماه رفتند.

اما این‌بار بر خلاف پرتاب‌های پیشین، مرحله دوم اطلس که از سوخت خالی شده و زباله‌ای بیش به حساب نمی‌آمد، اتصالش را به LCROSS حفظ کرد تا ۱۱۳ روز بعد در ارتفاع ۸۶ هزار کیلومتری سطح ماه به آرامی LCROSS را ترک گفته و ۹ ساعت و ۴۰ دقیقه پس از آن نیز با سرعتی دو برابر یک گلوله عادی به گودال کابئوس برخورد کند. گودالی که گمان می‌رفت نشانه‌هایی از آب در آن یافت شود.

تصویری خیالی از لحظه جدا شدن مرحله دوم موشک اطلس (راست) از مأموریت LCROSS

اما این تمام ماجرا نبود؛ مأموریت LCROSS نیز با اندکی فاصله تقریباً با همان سرعت به سمت گودال هدف شیرجه می‌رفت و تنها ۴ دقیقه فرصت داشت تا با تجهیزات علمی خود به تماشای برخورد رفیقش بنشیند. آنچه او دید، تنها نور مادون قرمز ضعیفی از برخورد و انهدام قطعه ۲.۲ تنی موشک اطلس بود.

اما بر خلاف انتظار دانشمندان اثری از گرد و غباری که انتظار می‌رفت تا کیلومترها در آسمان ماه بلند شود دیده نشد.

در این لحظات تعیین کننده و حساس سکوت عمیقی اتاق کنترل مأموریت را در برگرفته بود و دانشمندان و مهندسین مأموریت، تنها به تصاویر زنجیرواری که LCROSS در حین شیرجه‌اش، هر چند ثانیه یک‌بار به زمین مخابره می‌کرد چشم دوخته بودند.

پس از برخورد دوم نیز هیچ نشانی از انفجار مهیبی که رصدگران آماتور زمینی انتظار داشتند آن را از چشمی تلسکوپ‌های کوچک‌شان مشاهده کنند دیده نشد.

با این حال آنتونی کولاپریت، محقق ارشد LCROSS گفت: «تجهیزات علمی LCROSS بسیار عالی عمل کردند و انبوه اطلاعات گران‌بهایی را به زمین مخابره کردند که درک ما از نزدیک‌ترین همسایه آسمانی‌مان را تا حد زیادی بهبود خواهد بخشید. تیم ما از شیرجه در این اطلاعات بسیار هیجان زده است.»

او اشاره دقیقی به علت عدم مشاهده ابر غباری حاصل از برخورد نکرد؛ اما از تغییرات بارزی در مشاهدات طیف سنج مأموریت، بلافاصله پس از برخورد اول خبر داد که احتمالاً مربوط به ابر گرد و غبار برخاسته از سطح ماه است.

بدترین سناریوی ممکن این است که گلوله دانشمندان به جای برخورد به خاک سست و نرم، به بستر سنگی ماه خورده باشد. در این‌صورت ارتفاع گرد و غبار بلند شده، به ۱.۵ کیلومتر نخواهند رسید تا نور آفتاب به آن بخورد و اگر آبی در آن وجود داشته باشد توسط پرتوهای ماورای بنفش خورشید به هیدورژن و هیدروکسیل تجزیه شود.

یکی از تصاویر مخابره شده توسط LCROSS در حین برخورد

در این‌صورت طیف نگارهای دانشمندان خواهند توانست وجود هیدروکسیل را به اثبات برسانند. همچنین برای آن‌که تلسکوپ‌های زمینی نیز بتوانند به تحلیل برخورد بپردازند بایستی ارتفاع این توده غباری به حداقل ۲.۵ تا ۳ کیلومتر از سطح ماه برسد.

تلسکوپ فضایی هابل نیز چشمانش را به محل برخورد دوخته بود، اما پس از بررسی نتایج اولیه طیف نگار STIS آن، نشانی از هیدروکسیل مشاهده نشده بود؛ هر چند مطالعات بیشتری نیاز است.

تلسکوپ‌های غول پیکر زمینی نیز لحظه برخورد را انتظار می‌کشیدند. یکی از آن‌ها دومین تلسکوپ بزرگ جهان یعنی کک بود که به همراه تلسکوپ CFH از فراز قله موناکی جزیره هاوایی، به قطب جنوب ماه چشم دوختند؛ اما آنها نیز اثری از توده غباری مشاهده نکردند.

یکی از رصدهای امیدوار کننده از رصدخانه کیت پیک آریزونا مخابره شد که تواسته بود نور اندکی را از محل برخورد دریافت کرده و وجود سدیم را در غبار برخاسته از ماه به اثبات برساند.
با این حال باید منتظر ماند و دید که آیا در روزهای آینده، تیم LCROSS خبر امیدوار کننده‌ای را از وجود آب در گودال‌های همیشه تاریک قطب جنوب ماه منتشر خواهند کرد یا خیر.

چند هفته پیش، خبر رسمی وجود آب در خاک ماه منتشر شد اما مقادیر این آب در مقایسه با آن‌چه که دانشمندان انتظار دارند در گودال‌های ماه یافت شود بسیار اندک است.

اطلاعات دریافتی از کاوشگر «لونار پروسپکتور» در دهه نود میلادی نشان از وجود مقادیر زیادی هیدروژن در دهانه کابئوس داده بود که احتمال می‌رفت عامل آن آب باشد.