ممنوعیت معماری غربی در تهران

بیژن روحانی

شهرداری تهران به قصد نظارت بیشتر بر معماری این ابرشهر، اعلام کرده است از این پس به‌کارگیری «معماری غربی» در پایتخت ممنوع خواهد شد. هیربد معصومی، معاون شهردار تهران، ضمن اعلام اینکه قوانین بلندمرتبه‌سازی بازنگری خواهد شد گفت: «بر این اساس به‌کارگیری معماری غربی در شکل و شمایل ساختمان‌های جدید ممنوع است.» هم‌چنین به گفته‌ی معاون شهردار تهران، به دلیل آنکه ساختمان‌های هرمی شکل نماد تفکر «فراماسونی» است و هیچ تناسبی با معماری ایرانی و اسلامی‌ ندارد، شهرداری و شورای شهر پایتخت به شدت به دنبال حذف این دسته از ساختمان‌ها از سطح شهر هستند.

این نخستین بار نیست که نهادی در ایران در پی ضابطه‌مند کردن معماری ساختمان‌ها و نمای بیرونی آنها برمی‌آید. پیش از این نیز تلاش‌هایی برای آن‌چه «حفظ هویت معماری ایرانی» خوانده می‌شود صورت گرفته بود. این حساسیت به خصوص در شهرهایی که دارای بافت تاریخی هستند بیشتر بوده است. به جز شهرداری‌ها، سازمان میراث فرهنگی نیز مقررات ویژه‌ای در خصوص ساخت و ساز در مراکز و بافت‌های تاریخی دارد.

در سال ۱۳۸۷ «شورای عالی شهرسازی و معماری ایران»، ضوابط و مقررات «ارتقای کیفی سیما و منظر شهری» را به تصویب رساند که از آن تاریخ برای «کلیه‌ی معماران، طراحان شهری، دستگاه‌های تهیه و تصویب و نظارت بر اجرای طرح‌های توسعه‌ی شهری و شهرداری‌ها و دیگر مراجع صدور پایان کار ساختمانی و سازمان‌های نظام مهندسی و سایر نهادهای ذیربط لازم الاجراست.»

نمای عمومی از تهران

یکی از اهداف این مصوبه توسط تهیه‌کنندگان آن «احیای فرهنگ معماری و شهرسازی غنی گذشته کشور» نامیده شده است.

در بخشی از ضوابط کلی مربوط به سیما و منظر ساختمان که در ۱۹ بند تهیه شده آمده است: «طرح و اجرای بناهای واقع در مناطق تاریخی شهر باید دارای مقیاس انسانی بوده و دانه‌بندی و ریخت‌شناسی مشابه بافت تاریخی شهر داشته باشد.» هم‌چنین انتخاب مصالح نماهای ساختمانی باید به گونه‌ای باشد که موجب آلودگی محیط زیست نشود و قابل بازیافت و پاکسازی باشد.

این ضوابط هم‌چنین تاکید می‌کند که در بخش تاریخی شهر، رنگ و بافت و مصالح نما باید هم‌خوانی داشته باشد و ترجیحاً از مصالح بوم‌آورد (محلی) استفاده شود. هم‌چنین استفاده از پوشش‌های شیبدار در شهرهایی که استفاده از آن در سنت معماری محل نباشد، ممنوع است. در بخش دیگری از این مصوبه «استفاده از فرم‌های نامتعارف (نظیر کشتی، میوه‌ها و ...) در طراحی و احداث بناها، به تشخیص کمیته» ممنوع شده است.

مجتمع مسکونی آتی‌ساز

این مصوبه هم‌چنین از لزوم تشکیل کمیته‌های «ارتقای کیفی سیما و منظر شهری» در شهرهای مختلف سخن می‌گوید که نمایندگانی از نهادهای مختلف مانند شهرداری، مهندسین مشاور تهیه‌کننده‌ی طرح توسعه‌ی شهری، سازمان میراث فرهنگی، سازمان نظام مهندسی، وزارت ارشاد و دو نفر از اعضای هیئت علمی دانشکده‌های معماری و شهرسازی و هم‌چنین نماینده‌ای از وزارت مسکن باید عضو آن باشند.

یکی از وظایف این کمیته‌ها تعیین مصالح مناسب برای استفاده در نماها و جداره‌های شهری با توجه به موارد اقلیمی، فرهنگی و سایر ویژگی‌های تاریخی و بومی است. با این حال در هیچ جای این مصوبات اشاره‌ای به ممنوعیت عام و کلی «معماری غربی» در تمام نقاط شهر نشده و تنها استفاده از «فرم‌های نامتعارف» ممنوع شده است. همان‌طور که در متن این مصوبات نیز آمده، توجه‌های ویژه‌ای به طراحی بناها و استفاده از مصالح تا حد ممکن بومی و هم‌خوان تنها باید در مناطق تاریخی شهرها صورت بگیرد و استفاده از فرم‌ها و شکل‌های «هم‌خوان» به مناطق دیگر تسری داده نشده است.

سینما آزادی

تهران که به روزگار قاجارها به پایتختی برگزیده شد، آرام آرام الگوها و نمونه‌هایی از معماری غربی را در معماری و شهرسازی خود به کار برد. با این حال به کاربردن الگوهای مدرن معماری تا اواسط دهه‌ی سی و چهل خورشیدی با سرعت و شتاب کمتری صورت می‌گرفت و هنوز نشانه‌های پر رنگی از معماری تاریخی در تهران به چشم می‌خورد.

از دهه‌ی چهل خورشیدی و تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله رشد سریع اقتصادی، توسعه‌ی شهرها، تغییر الگوی تولید و مصرف، سیل مهاجرت از روستا به شهر و هم‌چنین افزایش حاشیه‌نشینی و عوامل دیگر، شهرهای ایران و به‌خصوص تهران شاهد یک تغییر چهره‌ی اساسی و سربرآوردن ساختمان‌هایی با معماری جدید و متفاوت بود.

مجتمع کامپیوتر پایتخت، ابتدای بولوار میرداماد

در دهه‌ی هفتاد خورشیدی و پس از پایان جنگ هشت‌ساله و با آغاز دوران معروف به «سازندگی»، توسعه‌ی عمودی شهر و فروش تراکم در دستور کار شهرداری قرار گرفت و در کنار رونق فراوان صنعت ساختمان‌سازی، معماری تهران با سرعت بیشتری آشفتگی و ناهماهنگی را تجربه کرد و باقی‌مانده‌ی بافت‌های تاریخی در مرکز شهر، شمیرانات و نقاط دیگر یا به کلی از میان رفتند و یا در میان مجموعه‌های نامتجانسی از معماری «مدرن» و «پست مدرن» محبوس شدند.

در این میان البته خود شهرداری تهران نیز در دوره‌های مختلف و به خصوص در مناطق مرکزی شهر، بسیاری اوقات توسعه و ساخت و ساز را بر حفظ بناهای تاریخی مقدم داشته است. نمونه‌های فراوان این اقدام به خصوص در حاشیه‌ی بازار تاریخی تهران و منطقه‌ی دوازده و هم‌چنین مناطق شمالی شهر به چشم می‌خورد.

یک ساختمان مسکونی در تهران

با این حال اکنون مشخص نیست شهرداری تهران قصد دارد با ممنوع کردن آن چیزی که «معماری غربی» خوانده است، دقیقاً کدام الگوها و طرح‌های معماری را ممنوع کند؟ و از این پس چه میزان از «معماری غربی» مجاز و از چه حدی به بعد ممنوع خواهد بود؟ آیا این ممنوعیت فقط شامل نمای ساختمان‌ها می‌شود و یا دربرگیرنده‌ی طرح، مصالح و شیوه‌های ساخت نیز خواهد بود؟ در پی ممنوع شدن «معماری غربی» چه الگو یا جایگزینی قرار است به طراحان معماری در ابرشهر تهران معرفی شود؟

به نظر نمی‌رسد تنها با ممنوع کردن کلی «معماری غربی» که در مفهوم آن چون و چرای فراوان هست، بتوان از میران آشفتگی در ساختار معماری و شهرسازی تهران کاست و مسائل کلانی هم‌چون ازدیاد جمعیت، مسکن، ترافیک، آلودگی و نا به‌سامانی فضاهای شهری را مدیریت کرد.