مسجد بابری؛ هجده‌سال پس از تخریب

بیژن روحانی

حکم دادگاهی در هند در مورد تقسیم زمین «مسجد بابری» میان هندوها و مسلمانان، پرونده‌ی این مکان تاریخی را دوباره مطرح کرده است. پرونده‌ی بابری یکی از پیچیده‌ترین مواردی است که در آن میراث فرهنگی، اعتقادات مذهبی و تنش‌های قومی و اجتماعی با یکدیگر گره خورده‌اند.

هجده سال پس از تخریب این مسجد توسط هندوها، اکنون مطابق حکم دادگاه، زمین مسجد باید میان مسلمانان و هندوها تقسیم شود تا هرکدام پرستشگاه آیین خود را در این زمین بنا کنند و کنار یکدیگر در آن به عبادت بپردازند. با این حال این حکم هنوز مورد قبول همه‌ی مسلمانان هند و به ویژه ایالت «اوتار پرادش» قرار نگرفته است و آنان اعلام کرده‌اند قصد دارند تقاضای استیناف کرده و پرونده را به دیوان عالی هندوستان ارجاع دهند.

مسجد بابری در سال ۱۵۲۷ توسط بابُر، نخستین پادشاه سلسله‌ی گورکانی در شهر آیودیا در شمال هند ساخته شد. بابُر، از نوادگان تیمور، پس از فتح کابل به سمت هند روانه شد و با شکست حکمرانان هندی توانست آن سرزمین را فتح کنند.

مسجد بابری پیش از تخریب

میر باکی خان، یکی از سرداران سپاه بابُر به شهر آیودیا آمد و پس از فتح شهر مسجدی در آن بنا کرد. به اعتقاد هندوها برای ساخت مسجد، معبدی که در محل تولد «راما» وجود داشته، تخریب شده است.
«راما» یکی از پادشاهان افسانه‌‌ای و خدایان هندی است که مطابق متون «پورانا»، از متون مقدس و باستانی هندو، در حدود ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد مسیح زندگی کرده است.

گرچه هندوها معتقدند که مسجد بابری با تخریب معبد راما و در همان مکان ساخته شده است، اما این اعتقاد مورد پذیرش عمومی قرار ندارد و برخی با استناد به مدارک تاریخی تردیدهایی در این مورد ابراز داشته‌اند.

از مهم‌ترین مدارکی که معتقدان به وجود معبد هندو، پیش از مسجد اسلامی، به آن استناد می‌کنند وجود ستون‌هایی کوتاه و تاریخی و همچنین بقایای معماری کهن در داخل در مسجد بابری است، اما در برابر این شواهد، منتقدان با اشاره به ارتفاع کوتاه یک متر و هفتاد سانتیمتری و قطر کم ستون‌ها می‌گویند مشکل به نظر می‌رسد که این ستون‌ها متعلق به معبدی کهن باشند.

هندوها در حال تخریب گنبدهای مسجد

در سال‌های ۱۹۷۰، ۱۹۹۲ و ۲۰۰۳، «موسسه تحقیقات باستان‌شناسی هند» حفاری‌هایی را در اطراف مسجد بابری انجام داد. مطابق گزارش منتشر شده توسط این موسسه، یک محوطه بزرگ با بقایایی از آثار هندوها در این محل به دست آمده است.

با این‌حال این گزارش مورد قبول مسلمانان و تعدادی از مورخان و باستان‌شناسان قرار نگرفت و نسبت به آن اعتراض کردند.

به گفته‌ی منتقدان، اشاره به وجود معبد در گزارش‌های مقدماتی باستان‌شناسی و گزارش‌هایی که در حین کار تهیه شده دیده نمی‌شود بلکه فقط در بخش نهایی گزارش باستان‌شناسی و همزمان با اوج گرفتن مجدد تنش‌های مذهبی ظاهر می‌شود. بنابراین در صحت آن تردیدهایی وجود دارد.

به اعتقاد پرفسور «رام شاران شارما»، مورخ هندی و استاد دانشگاه‌های دهلی و تورنتو و هم‌چنین بنیانگذار «شورای پژوهش‌های تاریخی هند»، شواهدی صحیح مبنی بر وجود معبدی باستانی دقیقاً در همان محلی که مسجد ساخته شده در دست نیست.

یکی از سرستون‌های مسجد پیش از تخریب

به اعتقاد این پژوهشگر سرشناس تاریخ، این مکان تنها در سده‌های میانی به عنوان زیارتگاه مورد احترام و تکریم هندوها بوده است.

در این میان پیروان یک آیین دیگر هندی به نام «جین» نیز معتقد هستند این مکان در سده‌ی ششم میلادی متعلق به آنان بوده است و ادعای مسلمانان و هندوها را صحیح نمی‌دانند.

نخستین برخورد میان مسلمانان و هندوها بر سر اصالت این محل در سده‌ی نوزدهم میلادی و در سال ۱۸۵۳ رخ داد؛ یعنی زمانی که یکی از حکمرانان هندوی محلی اظهار داشت که مسجد بر ویرانه‌ی معبد بنا شده است.

مطابق گزارش‌های رسمی و محلی، تا این زمان هندوها و مسلمانان به طور مشترک از این محل استفاده می‌کردند، اما بعد از وقوع درگیری‌ها در اواسط سده‌ی نوزدهم، مانعی در راه ورودی به مسجد نهاده شد و هندوها از رفتن به محوطه‌ی داخلی منع شدند و هدایا و پیشکش‌های مذهبی خود را روی سکویی در خارج از مسجد می‌گذاشتند. بعد از آن هندوها چندبار تلاش کردند معبدی را در کنار مسجد بسازند که هربار مقامات محلی از آن ممانعت کردند.

حمله به مسجد بابری

مسجد در سده‌ی بیستم در فهرست وقف «شواری مرکزی اوقاف» در هند ثبت شد و مورد حفاظت و نگهبانی قرار گرفت.

در سال ۱۹۴۹ شبانه و با استفاده از غفلت نگهبانان دو مجسمه‌ی مقدس هندو به داخل مسجد منتقل و در آنجا قرار گرفت که همین منجر به بروز آشوب‌های جدید شد. به این ترتیب برای جلوگیری از تنش‌های بیشتر مسجد به روی عموم، اعم از مسلمان و غیر مسلمان بسته شد.

در سال ۱۹۸۴ گروهی به نام «ویشوا هندو پریشاد» حرکتی را به منظور شکستن قفل‌های مسجد و باز کردن درهای آن آغاز کرد و سرانجام در سال ۱۹۸۵ دولت «راجیو گاندی» دستور داد قفل‌های مسجد بابری و «راما جان‌باهومی» (محل تولد راما) برداشته شود.

در سال ۱۹۸۹ هندوها اجازه یافتند مراسم مقدسی را با نام مراسم سنگ‌گذاری در محل تولد راما انجام دهند. پس از آن آجرها تقدیس شده از نقاط مختلف به مسجد انتقال داده شد و برخی اعضای حزب «بهاریتا جاناتا»، از احزاب هندو، برای احداث معبدی در محل مسجد هم قسم شدند.

برخورد نهایی که منجر به نابودی کلی مسجد شد در دسامبر سال ۱۹۹۲ به وقوع پیوست. در این زمان با اوج گرفتن تنش‌ها افراط گرایان هندو به مسجد حمله و آن را کاملاً تخریب کردند. به دنبال این عمل درگیری‌های شدید قومی و مذهبی در هند آغاز شد و حدود دوهزار نفر در جریان آن کشته شدند.

اکنون پس از سال‌ها مخاصمه و کشمکش بر سر این محل، دادگاهی در هند اعلام کرده است این محوطه باید به سه قسمت میان مسلمانان، هندوها و پیروان یکی دیگر از آیین‌های کهن هندی تقسیم شود. اما آیا حکم دادگاه می‌تواند نقطه پایانی بر یکی از درگیری‌های مهم و خونبار میان پیروان آیین‌های مختلف در هند باشد؟ آینده به این پرسش دشوار پاسخ خواهد داد.