پاسارگاد؛ بحث‌هایی که به «اعماق» می‌رود

بیژن روحانی

ارائه یک پیشنهاد تحقیقاتی از سوی رییس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور و گردشگری ایران، بحث‌های مختلفی را میان باستان‌شناسان برانگیخته است.

در حالی که به گفته‌ی احمد خوشنویس، رییس این پژوهشگاه، جست‌وجو در زیر آرامگاه کوروش در پاسارگاد می‌تواند به روشن شدن بخشی از حقایق تاریخی بیانجامد، تعدادی از انجمن‌های باستان‌شناسی در کشور با این پیشنهاد مخالفت کرده و برخی باستان‌شناسان نیز آن را «خطرناک» و «بی حاصل» توصیف کرده‌اند.

احمد خوشنویس، پس از آن که مدیریت بنیاد پژوهشی پارسه- پاسارگاد در استان فارس را نیز به دست گرفت، در گفت‌وگویی مطبوعاتی با خبرگزاری ایسنا اظهار داشت احتمال دارد جسد کوروش، پادشاه هخامنشی، مومیایی و در زیر بنای آرمگاه فعلی دفن شده باشد.

خوشنویس از طرحی خبر داد که برمبنای آن لازم است زیر این آرامگاه به قصد پیدا کردن مومیایی یا بقایای جسد کوروش جست‌وجو شود.

به گفته‌ی او ممکن است بنای آرامگاه کوروش مانند آرامگاه‌های مصری به صورت مصطبه‌ای باشد، یعنی یک آرامگاه کاذب روی زمین بنا شده و آرامگاه اصلی در عمق زمین ساخته شده باشد. به اعتقاد خوشنویس اگر احياناً جسدی از كوروش وجود داشته باشد، ممكن است در سردابه‌ای در زير اين مقبره و در عمق حدوداً ۳۵ متری زمين باشد كه اين را بايد با دستگاه‌های فنی يا صوتی شناسايی كرد.

به اعتقاد این مدیر سازمان میراث فرهنگی اگر بپذیریم کوروش در شمال شرقی ایران کشته شده و جسدش به پاسارگاد منتقل شده باشد آنگاه شاید بتوان گفت او را مومیایی کرده بودند.

به گفته‌ی احمد خوشنویس از آنجایی که کوروش در وصیت‌نامه‌اش خواسته است که در خاک ایران دفن شود، بنابراین او نمی‌توانسته در داخل بنای پاسارگاد، یعنی ساختمانی که دور آن از سنگ است قرار گرفته باشد. بنابراین باید مقبره‌ای مصطبه‌ای شکل در زیر زمین وجود داشته باشد.

رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی ایران در گفت‌وگو با این خبرگزاری تصریح کرده است بررسی وجود جسد کوروش در زیر آرامگاه فقط یک پیشنهاد تحقیقاتی است که باید تصویب شود و سپس به مرحله‌ی عمل درآید.

واکنش‌ها به فرضیه‌ی جدید

اظهارات رییس پژوهشگاه با واکنش‌های مختلفی روبه‌رو شده است. اتحادیه‌ی انجمن‌های دانشجویان باستان‌شناسی کشور با صدور بیانیه‌ای به وجود برخی «اشتباهات علمی» در این سخنان اشاره کرده است.

بیانیه‌ی دانشجویان باستان‌شناسی کشور در مورد اقتباس طرح آرامگاه کوروش از مقبره‌های مصری می‌گوید: «تا پيش از اين، پژوهشگران و متخصصان به اقتباس آرامگاه کوروش از قبور خرپشته‌يی سيلک کاشان، معماری اورارتو يا زيگورات‌های عيلام و ميان‌رودان اشاره کرده بودند، اما اقتباس نقشه‌ی آرامگاه کوروش از مقابر مصری که بعد از دوره‌ی زمامداری کوروش ــ يعني در دوره‌ی کمبوجيه ــ به تصرف ايران درآمده، سخن شگفتی است که آقای خوشنويس بيان داشته است.»

به گفته‌ی اتحادیه انجمن‌های دانشجویان باستان‌شناسی کشور مفاهيمی چون «موميايی»، «قبر کاذب» و «گور سردابه‌يی در عمق ‌۳۵ متری زيرزمين» همه از موضوعاتی هستند که نمونه و سابقه‌ای در فرهنگ ايرانی دوره‌ی هخامنشی ــ و يا قبل و بعد از آن ــ ندارند و در مدارک باستان‌شناختی مشاهده نشده‌اند.

در ادامه دانشجویان باستان‌شناسی کشور این نکته را مطرح کرده‌اند که ارائه یک طرح پژوهشی و طرح یک پرسش باستان‌شناسی باید از طرف یک باستان‌شناس و متخصص و کسی که در این زمینه کتاب یا مقاله‌ای منتشر کرده صورت بگیرد.

به اعتقاد این اتحادیه‌ی دانشجویی یکی از دلایل فاصله گرفتن از «استانداردهای حفظ و صيانت از اين مواريث فرهنگی» استفاده از «مدیران غیر متخصص» است.

در پاسارگاد مومیایی وجود ندارد

به جز اتحادیه‌ی دانشجویان باستان‌شناسی اما برخی باستان‌شناسان و محققان کشور نیز نسبت به این سخنان واکنش نشان داده‌اند.

میرعابدین کابلی از باستان‌شناسان پیشکسوت در این خصوص به خبرگزاری ایسنا گفته است: «حتی اگر چيزی در آرامگاه كوروش پيدا شود و قصد داشته باشند، اقدامي درباره‌ی آرامگاه انجام دهند، به آسيب رسيدن به آن منجر مي‌شود.»

به گفته‌ی کابلی در گذشته، محققان مختلفی به وجود جای دو تابوت سنگی در بالای آرامگاه كوروش اشاره كرده‌اند كه يكي از آنها به كوروش و ديگری به همسر او متعلق بوده است و در دوره‌ای به آن دستبرد زده‌اند.

علی اصغر میرزایی مهر، استاد تاریخ نیز به این خبرگزاری گفته است هنگامی که علی سامی، باستان‌شناس فقید، در دهه‌ی سی مشغول مرمت آرامگاه کوروش بود با خارج کردن ریشه‌ی درخت انجیری که روی سقف آرامگاه روییده بوده متوجه می‌شود که مقبره‌ی اصلی در سقف قرار داشته است و نه در کف آن.

مهدی رهبر یکی دیگر از باستان‌شناسان بنام ایرانی نیز در این خصوص معتقد است به جاي پرداختن به جسد كوروش و آرامگاهش بايد به تمام محوطه‌هاي باستاني كه در حال از بين رفتن هستند، رسيدگي شود.

به گفته‌ی رهبر، باستان‌شناسان باتجربه و كساني كه در اين زمینه مطالعه دارند، اين مسئله را رد مي‌كنند و به‌نظر مي‌رسد، پشت اين قضيه چيز ديگری باشد كه ممكن است، به آسيب رسيدن به بناي آرامگاه كوروش منجر شود.

رضا مرادی غیاث‌آبادی، پژوهشگر مسائل تاریخی و باستان‌شناسی نیز در مطلبی به این نکته اشاره کرده است که پیش از مطرح کردن چنین سخنانی بهتر است آزمایش‌هایی با استفاده از دستگاه‌های ژرفانگاریِ ژئومغناطیسی، ژئوالکتریکی و حتی سونوگرافیک انجام می‌شد که البته هیچ‌کدام از این دستگاه‌ها در ایران وجود ندارد و ابزارهای باستان‌شناسی در ایران چیزی بیش از بیل و کلنگ و ماله نیست.

او نیز در خصوص وجود مومیایی در ایران معتقد است تاکنون حتی یک نمونه‌ی مومیایی در هیچ کجای ایران و بین‌النهرین و آناتولی و هند و آسیای میانه پیدا نشده است.