ساختار شهر استخر

بيژن روحانی

آیا شهر باستانی استخر در استان فارس ایران، تحت تاثیر معماری و شهرسازی یونانی بوده است؟ این پرسشی است که با تحقیقات جدید در شهری که بیش از هفتاد سال به فراموشی سپرده شده بود، امید به پاسخ آن بیشتر می‌شود.

اولین مرحله از تحقیقات و مطالعات ژئوفیزیک که در هشت هکتار از بخش غربی شهر استخر صورت گرفته، به آشکار شدن شبکه‌ای شطرنجی یا هیپوداموس انجامیده است. شبکه‌ای که احتمال دارد تحت تاثیر ساختار شهرسازی شطرنجی یونانیان باشد. (+)

ویرانه‌های شهر استخر، در هفت کیلومتری شمال پارسه یا تخت جمشید قرار دارد و دارای آثاری از دوران هخامنشی تا دوران اسلامی و قرن چهارم هجری است. استخر نیز مانند شوش، هگمتانه و ری یکی از شهرهای آباد و مهم دوران باستان و از پرجمعیت‌ترین شهرهای پارس بوده است.

موقعیت استخر (لکه سبز) نسبت به پارسه (لکه قرمز)، منبع: موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو

تاریخ دقیق شکل‌گیری شهر استخر مشخص نیست اما وجود رودخانه پلوار یا سیوند که دشت‌های حاصلخیز اطراف را آبیاری می‌کرده ممکن است تاریخ سکونت در آن را حتا به پیش از دوران هخامنشی برساند.

نام شهر استخر برای نخستین بار در کتیبه‌ای پهلوی (کتیبه شاپور سکانشاه) در دیوار کاخ تچر در پارسه (تخت جمشید) خوانده شد. نام این شهر در کتاب‌های «اوستا»، «کارنامه اردشیر بابکان»، «ارداویرافنامه» و متن «شهرستان‌های ایران» نیز آمده است.

به اعتقاد اشمیت باستان‌شناس آلمانی، این شهر در زمان هخامنشی در کنار پارسه شهری معمولی بوده و ظاهراً پس از ویرانی پارسه جایگزین آن شده است. (ناجی)

اما ‌پس از سپری شدن مدتی از ویرانی پارسه بر اثر هجوم لشکر اسکندر مقدونی استخر هم برای دورانی آبادانی و شکوه خود را از دست داد.

علی سامی، پژوهشگر و باستان‌شناس، وضعیت شهر استخر را از زمان تسلط اسکندر تا زمان برآمدن ساسانیان، به سه دوره تقسیم‌بندی کرده است:

دوره تسلط مقدونی‌ها و جانشینان اسکندر: در این دوره باقی مانده ساختمان‌ها، سر ستون‌ها و حتا سکه‌ها تاثیر مشخصی از هنر و معماری و عناصر یونانی را نشان می‌دهند.

عکس هوایی شهر استخر، منبع: موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو

دوره استقلا‌ل پارس: یعنی دوره ای که شاهان محلی پارس از سلوکیان تبعیت نمی‌کردند.

و سرانجام دوره سوم یا دوره تسلط اشکانیان بر پارس. طبری ذکر می‌‌کند که در دوران اشکانیان، آتشی مقدس در نیایشگاه آناهیتا در استخر روشن بوده است.

اما دوران رونق و شکوفایی چشمگیر شهر استخر بار دیگر در زمان ساسانیان فرا می ‌رسد. استخر محل زندگی خاندان و دودمان اردشیر بابکان بنیانگذار پادشاهی ساسانی بوده است.

تعدادی از پادشاهان ساسانی مراسم تاجگذاری یا دیگر آیین‌های مربوط به آن را در استخر انجام می‌داده‌اند. طبری، استخر را محل نگهداری اوستا ذکر کرده است و برخی دیگر شهر را محل گنجینه پادشاهی دانسته‌اند.(ناجی) ‌

یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی نیز در پرستشگاه آناهیتای شهر استخر تاجگذاری کرده است. (سامی)

بنابراین استخر اهمیت آیینی و نمادین برای پادشاهان ساسانی داشته، گرچه به دلایل سیاسی و نیاز به دسترسی به جبهه‌های جنگ برابر امپراتوری روم، پایتخت امپراتوری در تیسفون قرار داشته است. شاید اهمیت آیینی استخر برای ساسانیان قابل مقایسه با اهمیت پارسه برای هخامنشیان باشد.

علی حصوری، مورخ و پژوهشگر در رساله‌ای در مورد یزدگرد سوم، می‌نویسد که او دست کم از سال دهم پادشاهی خود در استخر بوده است. یعنی پس از سقوط تیسفون به دست اعراب. (حصوری)

ویرانه‌های استخر، طرح از فلاندن و کست، قرن نوزدهم

سرانجام استخر نیز توسط اعراب مسلمان فتح شد و در آن مسجدی ساخته شد که آن را از کهن‌ترین بناهای دوران اسلامی در ایران ذکر کرده‌اند و بسیاری نیز آن را نخستین مسجد ایران می‌دانند.

در حال حاضر از این مسجد کهن، جز چند نیم ستون چیز دیگری باقی نمانده است. به اعتقاد بسیاری این مسجد روی نیایشگاه یا آتشکده‌ای بزرگ ساخته شده است.

بنابر گزارش اشمیت، در ساخت این مسجد از ستون‌ها و سرستون‌های گاودار هخامنشی استفاده شده است. توصیفی که محمد مقدسی در کتاب خود، احسن‌التقاسیم‌ از اين‌ مسجد كرده‌ نیز با تحقيقات‌ جديد سازگار است‌. وي‌ می‌نویسد: «جامع‌ استخر مانند جامع‌هاي‌ شام‌ در بازار است‌. ستون‌هاي‌ گرد دارد و سرستونش‌ همانند سرگاو است‌ و گويند در قديم‌ آتشكده‌ بوده‌ است‌. بازارها از سه‌ سو آن‌ را فرا گرفته است» (ناجی)

این‌ها همه نشانی از اهمیت شهر استخر در منظومه شهرهای کهن ایرانی در دوران مختلف است. شهری که دیگر از سده‌های میانی اسلامی به تدریج متروک می‌شود.

در ترسیمات فلاندن و کست، دو طراح فرانسوی قرن نوزدهم که مدتی در ایران به سفر پرداختند، تصویری از ویرانه‌های استخر به چشم می‌خورد (۱۸۴۱‌میلادی).

نخستین حفاری‌های باستان شناسی در استخر در سال‌های دهه سی میلادی و توسط هرتسفلد و سپس اشمیت صورت گرفت. از آن زمان تاکنون و به مدت هفتاد سال پژوهش‌های باستان‌شناسی در استخر متوقف مانده است.

در ابتدای سال جاری، بنیاد پژوهشی پارسه- پاسارگاد طرحی مطالعاتی را برای شناخت مقدماتی شهر فراموش شده استخر آغاز کرد. در این مطالعات ژئوفیزیکی، با استفاده از روش‌های مغانطیسی، ساختارهای سنگی مدفون در زیر زمین تشخیص داده می‌شود. بر اساس مطالعاتی که در هشت هکتار از هشتاد هکتار شهر استخر صورت گرفته، نتایج از وجود یک ساختار شهرسازی شطرنجی سخن می گویند.

بخشی از یک ستون ساسانی شهر استخر، منبع: موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو

اما سخن از تاثیر ساختار شطرنجی یا هیپوداموسی شهرهای یونانی به چه معناست؟

هیپوداموس، از اهالی میلتوس، معمار، شهرساز، فیلسوف و سیاستمداری یونانی در قرن پنجم پیش از میلاد بوده که از او به نام بنیانگذار طراحی شهری نام برده می‌شود و طراحی شبکه شطرنجی شهرها را به او نسبت داده و به همین خاطر، چنین الگوهایی را هیپوداموسی می‌نامند.

با این حال نمونه‌هایی از شهرهای شطرنجی پیش از او نیز به دست آمده که ابداع این روش را توسط او با تردید رو‌به‌رو می‌کند. نمونه‌هایی در ایتالیا و یا در مناطقی باستانی مانند متافانتون، انتساب این روش به هیپوداموس را به پرسش کشیده‌اند اما به هر حال در تاریخ این سیستم شهرسازی به نام این معمار یونانی شناخته می‌شود.(Britanica)

حال سوال اینجاست که این شیوه شهرسازی، چگونه از غرب به ایران رسیده است؟ آیا جنگ‌های طولانی میان ایران و روم در دوران ساسانی می‌توانسته باعث تاثیر‌پذیری فرهنگی و در این مورد الگو گرفتن از شهرهای رومی (متاثر از شهرسازی یونانی) و ساختار شطرنجی آن‌ها شود؟‌ جنگ‌هایی که با نفوذ یکی به قلمرو دیگری مدام تکرار می شده است.

و یا حضور اسیرانی رومی در ایران و مشارکت آنان در امور مهندسی، توانسته این تاثیر را برجای بگذارد؟ این فرضیه جدیدی است که پژوهشگرانی که بخشی از شهر استخر را مورد مطالعه قرار داده‌اند، مطرح کرده‌اند.

پایان مطالعات ژئوفيزیک و آغاز تحقیقات باستان‌شناسی باید مشخص کند که ساختار یکی از مهم‌ترین شهرهای ساسانی تا چه حد وامدار ساختار شطرنجی شهرهای غربی است.

منابع و لینک‌های مرتبط:
سامی، علی، «ويرانه‌هاي شهرباستاني استخر»، مجله هنر و مردم، دوره چهاردهم، شماره ۱۵۸، سال ۱۳۵۴، ۲-۱۲.

حصوری، علی، آخرین شاه، ناشر: مولف، تهران، ۱۳۷۱.(‌۵۰-۵۱)

ناجی، محمدرضا، "استخر "، دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد هشتم. ش.م.۳۳۰۱.

Press TV: Iran's Estakhr built on Hippodamian plan
Western architecture. (2008), from Encyclopædia Britannica Online.