بیژن روحانی

«میراث در خطر» در کشورهای در حال توسعه

مطابق گزارش سازمان غیر انتفاعی «صندوق میراث جهانی»، پانصد محوطه‌ی تاریخی و فرهنگی در کشورهای در حال توسعه در خطر قرار دارند، اما چنان‌چه سرمایه‌گذاری‌های لازم به همراه اقدامات حفاظتی در خصوص آنها صورت بگیرد، این آثار قادر خواهند بود در مجموع سالانه میلیاردها دلار به اقتصاد این کشورها کمک کنند. این گزارش زیر نظر متخصصان حفاظت آثار تاریخی از کشورهای مختلف دنیا تهیه شده است.

خروج بناهای تاریخی از فهرست آثار ملی

بیژن روحانی: با شکایت تعدادی از مالکان خصوصی و با رای دیوان عدالت اداری، بیش از ۳۵ ساختمان تاریخی از فهرست آثار ملی ایران خارج شده‌اند، بنابراین مالکان این آثار می‌توانند مجوز تخریب آنها را دریافت کنند. این حکم مورد اعتراض سازمان میراث فرهنگی، کارشناسان حقوقی و متخصصان حفظ بناهای تاریخی قرار گرفته است زیرا از یک سو موجب تضعیف جایگاه حقوقی و قانونی سازمان میراث فرهنگی می‌شود و از سوی دیگر ساختمان‌های تاریخی در شهرهای مختلف را در معرض خطر تخریب و نوسازی قرار می‌دهد.

چرا دیوارهای پمپی فرو می‌ریزد؟

فروریختن چند ساختمان تاریخی در شهر باستانی پمپی در ایتالیا، فرصت مناسبی برای جناح رقیب دولت فراهم کرده تا به سیاست‌های فرهنگی سیلویو برلوسکونی بتازند و از کاهش بودجه‌های حفاظتی و بی‌توجهی به آثار تاریخی به عنوان یکی از عوامل اصلی این رویدادها نام ببرند، اما مسئولان میراث فرهنگی ایتالیا باران و برخی مرمت‌های نادرست در گذشته را مسئول این تخریب‌ها می‌دانند. کاهش بودجه‌های فرهنگی در یونان و اسپانیا نیز مشکلاتی را برای آثار تاریخی پدید آورده است.

یازدهمین دور‌ه‌ی جایزه‌ی معماری آقاخان

با معرفی پنج طرح برگزیده، «جایزه‌ی معماری آقاخان» یک بار دیگر توانست بر اهمیت طرح‌هایی انگشت بگذارد که به‌طور محسوسی در ارتقای کیفیت زندگی انسان‌ها در محیط اطراف‌شان تاثیرگذار هستند. باز زنده‌سازی میراث معماری جدید در تونس و هم‌چنین طرح مدرسه‌ای به شکل پل در روستایی کوچک جزو برندگان این دوره بودند. الگ گرابر، مورخ هنر و معماری اسلامی نیز توانست جایزه‌ ویژه‌ای را به پاس یک عمر تلاش و تحقیق در این زمینه دریافت کند.

یکم آذر، روزی برای اصفهان تاریخی

به ابتکار جمعی از کوشندگان فرهنگی و انجمن‌های غیر دولتی، یکم آذرماه به عنوان روز نکوداشت اصفهان نامگذاری شده تا هر سال مجالی برای بازاندیشی به جایگاه فرهنگی و تاریخی این شهر فراهم شود. بناهای تاریخی و محلات کهن این شهر در سال‌های اخیر با تهدیدات مختلفی روبه‌رو شده‌اند. طرح‌های توسعه‌ی شهری، تخریب عمدی و هم‌چنین فراموشی و بی‌توجهی، حیاتِ بسیاری از فضاها و ساختمان‌های تاریخی را به خطر انداخته است.

اوجنیو گالدیری و حرکت به زیر پوست اثر

گالدیری مرمت تعدادی از مهم‌ترین بناهای تاریخی اصفهان از جمله کاخ عالی‌قاپو، چهل‌ستون، هشت بهشت و مسجد جامع را در دهه‌ی شصت و هفتاد میلادی برعهده داشت. تحقیقات او کمک قابل توجهی به شناخت تاریخ معماری ایرانی کرد. روش کار او در مرمت این آثار تاریخی، «حرکت به زیر پوست اثر» برای شناخت بهتر چگونگی شکل گرفتن آن بود. گالدیری درحالی درگذشت که همواره آرزو داشت کارهای ناتمامش را در ایران ادامه دهد.

تکامل ابزارسازی و زبان در انسان نخستین

بیژن روحانی: پیشرفت در ساخت ابزارهای سنگی مقدمه‌ای برای پیشرفت و تحول در زبان برای انسان‌های نخستین بوده است. در این پژوهش که توسط گروهی از باستان‌شناسان و عصب‌شناسان در کالج سلطنتی لندن صورت گرفته مشخص شده که دقیقاً همان مناطقی از مغز انسان که برای ساختن ابزارهای پیچیده‌تر فعال می‌شوند، در ابداع و تحول زبان نیز موثر بوده‌اند. نخستین نمونه‌ها از تبرهای دستی در کنار بقایای استخوان‌های «انسان راست قامت» در آفریقا کشف شده‌اند.

ممنوعیت معماری غربی در تهران

بیژن روحانی: شهرداری تهران اعلام کرده است با بازنگری قوانین بلندمرتبه‌سازی، از این پس به‌کارگیری «معماری غربی» در شکل و شمایل ساختمان‌های جدید ممنوع خواهد بود. پیش از این نیز شورای عالی شهرسازی و معماری ایران با تصویب ضوابطی در مورد «ارتقای کیفی سیما و منظر شهری» توجه ویژه‌ای به حفظ همخوانی طرح، نما و مصالح ساختمان‌ها در مناطق و بافت‌های تاریخی نشان داده و خواستار ممنوعیت شکل‌های نامتعارف شده بود.

محوطه‌های آیینی و دشواری حفاظت از آنها

بیژن روحانی: مفهوم «میراث و ثروت‌های فرهنگی» در دهه‌های اخیر متحول شده و دیگر تنها به آثار مهم و باشکوه معماری و یا بقایای سکونت‌گاه‌های بشری محدود نمی‌شود. با این‌حال هنوز دشواری‌های فراوانی برای حفاظت از محوطه‌‌هایی که دارای ارزش‌های فرهنگی و آیینی هستند، اما هیچ اثر برجسته‌ی معماری در آنها به چشم نمی‌خورد وجود دارد.

تغییرات در ساختار باستان‌شناسی کشور

بیژن روحانی: مطابق طرح جدید سازمان میراث فرهنگی، از این پس صدور مجوز برای حفاری‌های باستان‌شناسی به مدیران هر استان واگذار می‌شود. در حالی که پیش از این «پژوهشکده‌ باستان‌شناسی» متولی تمام امور مربوط در این زمینه بوده است. در حالی که سازمان میراث فرهنگی این طرح را باعث برطرف شدن مشکلات موجود می‌داند، تعدادی از باستان‌شناسان معتقدند استان‌ها فاقد توانایی علمی و تخصصی لازم هستند و ممکن است حفاری‌ها به افرادی واگذار شود که صلاحیت کافی را ندارند.

آیا موزه‌ی ملی رونق می‌گیرد؟

نمایش «استوانه کوروش» در موزه‌ی ملی ایران توانسته پس از مدت‌ها تعداد زیادی بازدیدکننده را به این موزه جلب و آمار جدیدی برجای گذارد. موزه‌ی ملی ایران علی‌رغم اینکه یکی از موزه‌های غنی باستان‌شناسی در دنیاست، اما در مقایسه با موزه‌های مشابه بازدیدکننده‌ی بسیار کمتری دارد. از جمله دلایل این امر ورود کم گردشگران خارجی به ایران، توسعه نیافتن فضاهای موزه در طی چند دهه و برگزار نشدن نمایشگاه‌های موضوعی است.

مسجد بابری؛ هجده‌سال پس از تخریب

بیژن روحانی: دو دهه پس از تخریب مسجد پانصدساله‌ی بابری، دادگاهی در هندوستان رای داده است که زمین این محوطه میان مسلمانان و هندوها تقسیم شود تا هرکدام پرستشگاه ویژه‌ی خود را در آن بنا کنند. هندوها معتقدند مسجد در سده‌های میانی پس از تخریب یک معبد کهن هندو و روی ویرانه‌های آن ساخته شده است، اما برخی مورخان و باستان‌شناسان در صحت این گزارش‌ها تردید دارند و معتقدند ساخت مسجد ربطی به تخریب معبد نداشته است.

پاسارگاد؛ بحث‌هایی که به «اعماق» می‌رود

سخنان رییس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور در خصوص احتمال وجود مومیایی کوروش در عمق سی و پنج متری در زیر بنای پاسارگاد واکنش‌های مختلفی را برانگیحته است. تعدادی دیگر از باستان‌شناسان نیز ضمن رد احتمال وجود مومیایی، کاوش در زیر آرامگاه را بی‌حاصل توصیف کرده و از سازمان میراث فرهنگی خواسته‌اند به محوطه‌های باستانی دیگر که در حال از بین رفتن هستند نیز توجه شود.

سفر پر ماجرای استوانه‌ی کوروش

بیژن روحانی: پس از مدت‌ها کشمکش بر سر استوانه‌ی کوروش، سرانجام این شیء تاریخی از موزه‌ی بریتانیا در لندن به طور مستقیم به تهران رفت تا برای حداقل چهارماه داخل محفظه‌ای شیشه‌ای در موزه‌ی ملی ایران به نمایش عمومی گذاشته شود. عده‌ای این را یک رویداد بی‌نظیر فرهنگی خوانده‌‌اند و برخی آن را یک پیروزی سیاسی توصیف کرده‌اند. تعدادی دیگر نیز با سوءظن به آن نگاه کرده‌اند یا به این مبادله انتقاد داشته‌اند.

آرامگاه سلطان سنجر

در میان تحولات مهم معماری در دوران سلجوقی، آرامگاه سلطان سنجر در شهر تاریخی مرو جایگاه مهمی دارد. این گنبد آجری بیننده را به یاد گنبد سلطانیه در زنجان می‌اندازد که بیش از صد و پنجاه سال پس از آن ساخته شده است. آرامگاه‌های دوره سلجوقی به صورت برج آرامگاه و یا آرامگاه‌هایی با گنبدخانه ساخته می‌شدند. حمله مغولان به مرو، به شهر و بناهای آن و از جمله به آرامگاه سلطان سنجر آسیب‌های غیر قابل جبرانی وارد کرد.

مرو در دوران اسلامی

مرو پایگاه مهمی برای پیشروی مسلمانان به سمت شرق شد و از آنجا توانستند شهرهای دیگری همچون بلخ و بخارا و کاشغر را فتح کنند و خود را به مرزهای چین برسانند. مرو در جریان قیام ابومسلم خراسانی نیز نقش مهمی داشت و ابومسلم در آنجا مسجد و بازار و درالاماره بزرگی ساخت. شهر در دوره‌ای کوتاه جای بغداد را گرفت و پایتخت عباسیان شد. طرح شهرسازی مرو در این دوران دارای خیابان کشی و شبکه آبرسانی منظم است.

مدارک و یافته‌های باستان‌شناسی در مرو

اختلاف و رقابت سیاسی میان امپراتوری ساسانی و بیزانس سبب شد تا مسیحیان نستوری که از رم رانده شده بودند در قلمرو ساسانیان پذیرفته شوند. به زودی مرو به مرکز اسقف نشین آنها تبدیل شد. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد کلیسای مرو تا هنگام حمله مغولان مورد استفاده بوده است. از سوی دیگر با گسترش آیین مانی در آسیای میانه، مرو به مرکزی برای کتابت و ترجمه متون تبدیل شد.

تکثر آیینی در مرو باستان

کاوش‌های باستان‌شناسی در مرو، چند مکان و معبد بودایی را مشخص کرد که نشان دهنده نفوذ و گسترش این آیین در شمال خراسان قدیم است. از طرف دیگر برخی متون تاریخی از گسترش آیین مسیحیت در سده های نخست میلادی در این منطقه سخن می‌گوید. باستان‌شناسان نیز خرابه‌های یک کلیسای بسیار کهن ایرانی را در این منطقه یافته‌اند. آیین زرتشتی نیز به عنوان آیین رسمی ساسانیان در این منطقه حضوری چشم‌گیر داشته است.

تاریخ مرو باستان

شهر مرو که امروز در جمهوری ترکمنستان واقع شده از مهم‌ترین مراکز خراسان قدیم بوده و تاثیر مهمی بر فرهنگ و تمدن آسیای میانه و ایران داشته است. یونسکو از چند سال پیش این شهر را در فهرست میراث جهانی ثبت کرده است. مرو در دوره هخامنشی یکی از ساتراپی‌های امپراتوری بوده و در دوره اشکانی و ساسانی نیز به یک مرکز مهم اداری، نظامی و بازرگانی تبدیل شده است. برخی منابع از حضور هم‌زمان کیش زرتشتی، مسیحی، بودایی و مانوی در شهر خبر داده‌اند.

ثبت دو اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو

در آخرین نشست سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو، دو مجموعه‌ی تاریخی شیخ صفی الدین در اردبیل و بازار تبریز در فهرست آثار جهانی این سازمان ثبت شدند و به این ترتیب مجموع آثار جهانی ایران به دوازده اثر افزایش پیدا کرد. این کمیته همچنین تصویب کرد تا ارگ بم یک سال دیگر در فهرست میراث در خطر باقی بماند. مجموعه شیخ صفی در برگیرنده آرامگاه جد بزرگ خاندان صفوی است و بازار تبریز نیز یکی از بزرگترین و مهم‌ترین مراکز تجاری در جاده ابریشم بوده است.