از فرش قرمز تا سلول زندان

امید حبیبی‌نیا

بازداشت یکی از مشهورترین کارگردان‌های سینما در سوئیس در چند روز گذشته به یکی از مهم‌ترین خبرهای داغ روز بدل شده است. رومن پولانسکی روز شنبه به دعوت جشنواره فیلم زوریخ برای تقدیر از نیم قرن کارنامه درخشان سینمایی وارد زوریخ شد.

رومن پولانسکی در دهه شصت

به گزارش رسانه‌های سوئیسی وی به محض ورود به فرودگاه زوریخ توسط پلیس بازداشت و به زندان کانتون زوریخ منتقل شده است. سخنگوی پلیس زوریخ دلیل بازداشت پولانسکی هفتاد و شش ساله را درخواست مقامات قضایی آمریکا عنوان کرد و جنجال بر سر این بازداشت از همین جا آغاز شد.

رومن پولانسکی از ۳۲ سال پیش تحت تعقیب قضایی در آمریکا بود و در واقع از آمریکا فراری شده بود. بازداشت پولانسکی موجی از انتقادات گسترده علیه دستگاه قضایی سوئیس که از شهرت بسیاری برخوردار است به دنبال آورد اما این انتقادات تنها منحصر به خارج از کشور نبود بلکه بسیاری از سینمادوستان و گروه‌های حامی حقوق بشر در داخل سوئیس نیز دست به اعتراض و حتی تظاهرات ایستاده در برابر زندان زوریخ و ساختمان جشنواره زوریخ زدند.

با این حال برخی از گروه‌های محافظه‌کار نیز از این اقدام قضایی حمایت کرده و پولانسکی را فارغ از شهرت و آثار سینمایی برجسته‌اش، متهمی تحت تعقیب فرض می‌کردند که پلیس سوئیس بنا بر وظیفه خود اقدام به بازداشت وی کرده است.

اما هنوز این سوال باقی است که آیا پلیس سوئیس همه متهمان فراری را که تحت تعقیب قضایی در کشورهای دیگر هستند یا از سوی اینترپل تحت تعقیب هستند را در بدو ورود به این کشور، بازداشت می‌کند؟

پاسخ دادگستری سوئیس به این سوال مثبت است. در این صورت از این پس باید منتظر ماند و دید آیا برخی از مقامات جمهوری اسلامی که توسط اینترپل تحت تعقیب هستند؛ در سفر به سوئیس بازداشت خواهند شد یا خیر، برخی از این مقامات عبارتند از¹: محسن رضایی (دبیر شورای عالی امنیت ملی)، احمد وحیدی (وزیر دفاع) و علی فلاحیان (وزیر پشین اطلاعات)

بازداشت پولانسکی علاوه بر بحث‌های حقوقی داغی که در سوئیس پیش کشید، از سوی دیگر به یک موضوع داغ روز بدل شد زیرا در صورت تحویل این کارگردان مشهور به آمریکا از سوی سوئیس وی با خطر زندان روبرو خواهد شد.

تجاوز یا اشتباه؟

در دهم مارس ۱۹۷۷ پولانسکی با دختر سیزده ساله‌ای به نام سامانتا گیلی مهمان ویلای جک نیکلسون در مالهالند بودند. سامانتا گیلی روز بعد از پولانسکی به دلیل تجاوز شکایت کرد و دادگاه او را مجرم اعلام کرد.

سامانتا گیلی (گیمر) در سیزده سالگی

براساس مستندات دادگاه، سامنتا گیلی در برابر هیئت منصفه دادگاه لس‌آنجلس گفته بود که پولانسکی از وی درخواست کرد تا کاملا برهنه شود و در برابر دوربین عکاسی پولانسکی قرار گیرد، پولانسکی به او گفته که برای نسخه فرانسوی مجله Vogue از او به عنوان مدل عکاسی می‌کند و سپس از او خواسته بود تا وارد جکوزی شود و سپس در حالی که خود نیز برهنه بود وی را درآغوش گرفت. آن دو سپس به اتاق خواب رفتند و به شهادت گیلی، علی‌رغم مخالفت وی، پولانسکی با وی هم‌بستر شد.

قاضی دادگاه از گیلی پرسید که چرا مقاومت نکردی و وی پاسخ داد: «چون از او می ترسیدم.»

دادگاه لس‌آنجلس در نهایت پولانسکی را به اتهام تجاوز، اغوا از طریق استفاده از مواد مخدر و الکل، سکس با یک کودک زیر چهارده سال و انحراف جنسی به نود روز زندان تحت مراقبت روانپزشکی محکوم کرد تا حکم نهایی را پس از طی دوران درمان صادر کند. دادگاه همچنین موافقت کرد پس از طی روان‌درمانی به وی فرصت به پایان رساندن پروژه‌اش را مشروط به عدم ترک آمریکا بدهد. اما وی پس از چهل و دو روز زندان به لندن پرواز کرد و سپس به فرانسه گریخت.

دادگاه لس‌آنجلس از دادگستری فرانسه خواستار استرداد وی شد تا رسیدگی به پرونده وی ادامه یابد اما از آن‌جا که پولانسکی شهروند فرانسه بود؛ فرانسه با این تقاضا مخالفت کرد. در سال ۲۰۰۵ سه سال پس از اعطای جایزه اسکار به وی به خاطر فیلم پیانیست، دادگستری فدرال آمریکا از اینترپل درخواست صدور حکم جلب بین المللی برای وی کرد و با موافقت اینترپل، عملاً پولانسکی در چند کشور معدود زندانی شد.

پولانسکی در سال ۲۰۰۲ هنگامی که نامزد دریافت جایزه اسکار برای بهترین کارگردانی به خاطر فیلم «پیانیست» شده بود، درخواست کرده بود که قرار تعقیب وی لغو و پرونده وی مشمول مرور زمان اعلام شود تا وی بتواند باردیگر به آمریکا سفر کند و در مراسم اسکار شرکت کند، اما دادستان لس‌آنجلس با این درخواست مخالفت کرد و اعلام کرد پولانسکی به محض ورود به آمریکا بازداشت خواهد شد.

سال گذشته گیلی که اکنون با عنوان گیمر شناخته می شود گفت که امیدوار است پولانسکی بخشوده شود و اجازه بازگشت به آمریکا را بیابد زیرا وی تاوان اشتباه خود را پرداخته است و از آن ماجرا نیز ۳۰ سال گذشته است.

وکیل پولانسکی در آمریکا نیز در دسامبر و ژانویه درخواست لغو حکم را به دلیل نقائص قضایی را کرد اما این درخواست رد شد. هم‌زمان سامانتا گیمر نیز با درخواست امحای پرونده مخالفت کرد و گفت به دلیل آن که به خاطر این واقعه نامش دهه‌ها بر سر زبان‌ها بوده، به او و خانواده‌اش لطمات جبران‌ناپذیری وارد شده است.

پولانسکی وارد دادگاه لس آنجلس می‌شود

در اوایل سپتامبر، پلیس آمریکا به دادگستری این کشور اطلاع داد که قرار است پولانسکی در جشنواره فیلم زوریح حضور یابد. دولت آمریکا نیز رسماً از دولت سوئیس تقاضای بازداشت او را به عمل آورد و به این ترتیب وی در بدو ورود به سوئیس، در روز بیست و پنجم سپتامبر بازداشت شد.

با جنجال بسیاری که بازداشت پولانسکی در سوئیس برپا کرد، اولین وایدمر اشلومپف عضو شورای حکومتی سوئیس که سرپرست دادگستری‌ست اعلام کرد: «پولانسکی در بازداشت موقت خواهد بود تا زمانی که دادگاه جنایی فدرال و دادگاه عالی فدرال به پرونده وی رسیدگی کنند. موافقت با تقاضای استرداد پولانسکی بستگی به احکام این دادگاه‌ها دارد.»

در واکنش به بازداشت پولانسکی، وزرای خارجه لهستان و فرانسه از سوئیس درخواست کردند تا وی را آزاد کند. اما خانم وایدمر اشلومپف با اشاره به موافقتنامه استرداد افراد تحت تعقیب بین دو کشور سوئیس و آمریکا و برابری همگان در برابر قانون از بازداشت پولانسکی حمایت کرد.

کارنامه درخشان

رومن پولانسکی که بی‌شک یکی از برجسته‌ترین فیلم‌سازان معاصر است و بعید است کسی به سینما علاقمند باشد و حداقل برخی از فیلم‌های وی را ندیده باشد؛ زندگی پرفراز و نشیبی را طی کرده است تا سرانجام به سلول انفرادی زندان زوریخ گرفتار شده است.

پولانسکی در هجدهم اوت ۱۹۳۳ در پاریس به دنیا آمد. والدینش لهستانی، یهودی - مسیحی‌تبار اما بی خدا بودند. سه سال بعد خانواده به لهستان بازگشتند و وقتی رومن پولانسکی شش ساله بود، جنگ جهانی دوم آغاز و آلمان نازی به لهستان حمله کرد، خانواده پولانسکی نیز پس از اشغال لهستان هم‌چون هزاران یهودی دیگر، روانه اردوگاه یهودی‌ها در کراکوف شدند.

سپس پدر وی را به یک اردوگاه دیگر در اتریش و مادرش را به آشویتس فرستادند که در همان‌جا جان باخت اما پدرش از اردوگاه جان سالم بدر برد. رومن پولانسکی چهار سال پس از اشغال لهستان از اردوگاه کراکوف فرار کرد و با کمک یک خانواده زنده ماند تا پس از جنگ پدرش را بازیافت.

سامانتا گیمر در افتتاحیه فیلم مستندی در باره این پرونده

پولانسکی در سال ۱۹۵۹ از لودز، دانشکده فیلم لهستان فارغ‌التحصیل شد؛ جایی که فیلم «دو مرد و یک کمد»اش را ساخت، فیلمی که هم‌چنان در دانشکده‌های سینمایی به عنوان نمونه‌ای از یک فیلم خلاق دانشجویی برای دانشجویان به نمایش درمی‌آید.

سه سال بعد، نخستین فیلم بلندش را ساخت که نخستین فیلم پس از جنگ لهستان بود که ربطی به جنگ نداشت: «چاقو در آب»؛ داستان یک رابطه تصادفی میان یک زن و شوهر و یک مرد جوان که دست آخر زن به رابطه با مرد اعتراف می‌کند. فیلمی خوش‌ساخت و با شخصیت‌پردازی درخشان که به عنوان نخستین فیلم یکی از بهترین سینماگران نیمه دوم قرن بیستم، اثری کاملاً شاخص قلمداد می‌شود. این فیلم که با بی اعتنایی مقامات دولت لهستان روبرو شد، در عوض نامزد بهترین فیلم خارجی سال در اسکار همان سال شد.

سال بعد پولانسکی به فرانسه مهاجرت کرد اما پس از ساخت یک فیلم بلند شرایط را برای ادامه کار در این کشور مناسب نیافت و راهی بریتانیا شد و در آنجا «نفرت» را ساخت؛ تریلر روان‌شناختی که تحسین بسیاری از منتقدان را در پی آورد و اولین فیلم انگلیسی‌زبان پولانسکی به شمار می‌آید و در آن کاترین دونو نقش اصلی را ایفا کرد. فیلم جایزه فیپرشی (انجمن بین المللی منتقدان و روزنامه‌نگاران سینمایی) و خرس نقره‌ای جشنواره برلین را از آن خود ساخت و اولین موفقیت چشمگیر بین‌المللی را برای پولانسکی به ارمغان آورد.

رومن پولانسکی در جشنواره کن

منتقدان، «نفرت» را که در باره زنی لندنی‌ست که به بیماری «مردهراسی» مبتلاست، شاهکاری از تلفیق سینمای دلهره هیچکاک و سورئالیسم بونوئل خواندند و یکی از بهترین آثار فیلم‌های ترسناک روان‌شناختی شناختند².

پس از دو فیلم موفق دیگر راهی آمریکا شد و یکی از مشهورترین فیلم های ژانر ترسناک یعنی «بچه رزماری» را در سال ۱۹۶۸ ساخت که برای فیلمنامه آن برای دومین بار نامزد اسکار شد. درهمان سال با شارون تیت، بازیگر فیلم‌اش ازدواج کرد. وی یک سال بعد درحالی که تنها چند هفته به زایمان‌اش باقی مانده بود، توسط یک گروه جنایتکار بطرز فجیعی به قتل رسید. پس از قتل همسرش، پولانسکی به شدت پریشان شد اما کمی بعد فیلم «تراژدی مکبث» را ساخت که اقتباسی خشن ار شکسپییر خوانده شده است.

در سال ۱۹۷۴ «محله چینی‌ها» را ساخت که با موفقیت بسیاری روبرو شد و نامزد یازده جایزه اسکار از جمله کارگردانی شد که اسکار بهترین فیلمنامه اصلی را از آن خود کرد. سال بعد پس از سکنی گزیدن در فرانسه «مستاجر» را ساخت که خود در آن در نقش اصلی ظاهر شد و سومین فیلم از سه‌گانه «آپارتمان» پولانسکی پس از نفرت و بچه رزماری خوانده شده است.

در سال ۷۹ «تس» را به یاد شارون تیت ساخت و درحالی که پولانسکی به علت فرار پس از صدور حکم جلب، تحت تعقیب دادستانی فدرال آمریکا قرار داشت، فیلمش نامزد شش جایزه اسکار شد که از این میان سه جایزه کارگردانی هنری، فیلمبرداری و طراحی لباس را دریافت کرد.

سپس با گذشت هفت سال، پولانسکی با «دزدان دریایی» به سینما بازگشت و اگرچه نظر منتقدان را جلب نکرد اما دو سال بعد با «جنون» باردیگر نگاه ها را متوجه خود ساخت. جنون که داستان اسرارآمیز ربوده شدن همسر یک پزشک آمریکایی در پاریس است اولین حضور درخشان امانوئل سنیر در سینماست که بعدها با پولانسکی ازدواج کرد.

جهار سال بعد «ماه تلخ» را با شرکت همسرش و براساس کتابی به همین نام از پاسکال بروکنر ساخت که به موفقیت تچاری بسیاری دست یافت.

در سال ١۹۹۸ به عضویت در آکادمی هنرهای زیبای فرانسه برگزیده شد و چهارسال بعد «پیانیست» را ساخت که فیلمنامه آن براساس زندگی‌نامه یک نوازنده یهودی لهستانی نوشته شده است. فیلم برنده جایزه نخل طلای جشنواره کن شد و اولین اسکار پولانسکی را برای بهترین کارگردانی، نصیب وی ساخت. «پیانیست» دو جایزه اسکار دیگر نیز برای بهترین فیلمنامه اقتباسی و بازیگر مرد دریافت کرد و هفت جایزه سزار را نیز در فرانسه نصیب خود ساخت.

در سال ۲۰۰۵ براساس «الیورتویست» چارلز دیکنز، فیلمی به همین نام ساخت وی درحال پیش‌تولید فیلمی با عنوان «روح» بود که در زوریخ بازداشت شد.

از افتخار تا سلول انفرادی

پولانسکی در طول سی سال گذشته بارها به سوئیس سفر کرده و حتی در روستایی در نزدیکی لوزان یک خانه ییلاقی دارد. این امر باردیگر این سوال را پیش می‌کشد که چرا وی اکنون در سوئیس بازداشت شده است. وکلای پولانسکی در فرانسه و سوئیس هم اکنون در تلاش هستند تا با تبدیل بازداشت او به حبس خانگی با سپردن یک وثیقه او را از زندان زوریخ بیرون بیاورند.

از سوی دیگر بسیاری از سینماگران در سراسرجهان نیز خواستار آزادی پولانسکی از زندان شده‌اند و برگزارکنندگان جشنواره فیلم زوریخ نیز از دادگستری سوئیس خواسته‌اند تا با آزادی این کارگردان هفتاد و شش ساله از زندان موافقت کند.

سینماگران مدعو در جشنواره زوریخ خواهان آزادی پولانسکی شدند

وودی آلن، مارتین اسکورسیزی و دیوید لینچ ازجمله تهیه کنندگان توماری بوده‌اند که خواستار آزادی پولانسکی از زندان شده‌اند. این تومار تاکنون از سوی بیش از صد و پنجاه سینماگر از جمله ویم وندرس، پدرو آلمادوار، ژان ژاک آنو و تری گیلیام امضاء شده است.

گزارش سی بی اس در باره بازداشت پولانسکی

درحال حاضر چند راه حل در برابر این وضعیت بغرنج پیش روست؛ اول آن‌که دولت سوئیس از استرداد پولانسکی به دلایل انسان‌دوستانه خودداری کند که این امر مستلزم فشار بیشتر افکار عمومی در داخل سوئیس و نیز حمایت بین‌المللی در این زمینه است. در این صورت امکان بازداشت خانگی یا حتی رسیدگی به پرونده پولانسکی در سوئیس نیز وجود دارد که در این صورت ممکن است درخواست دولت‌های فرانسه و لهستان از آمریکا برای صدور قرار منع تعقیب، مورد پذیرش واقع شود.

دوم آنکه سامانتا گیمر رسماً از دادگاه لس‌آنجلس تقاضا کند که شکایتش را پس بگیرد. در این صورت با از میان رفتن شاکی خصوصی در صورت آن‌که وکلای پولانسکی موفق شوند با توجه به کهولت سن، گذشت بیش از سی سال از واقعه و نیز ملاحظات دیگر موافقت قاضی و دادستان را جلب کنن؛د پرونده مختومه خواهد شد.

راه حل سوم نیز آن است که موضوع به دیوان عالی آمریکا ارجاع شود و در آن‌جا با ملاحظات مربوط به جزئیات و نیز در نظر گرفتن کارنامه درخشان پولانسکی به عنوان یک هنرمند برجسته تقاضای عفو مورد موافقت قرار گیرد.

اما اگر هیچ کدام از این راه حل ها به نتیجه نرسد؛ پولانسکی حداقل برای چند ماه در زندان به سر خواهد برد و بدتر از آن حتی ممکن است اتهام فرار از محکومیت و نادیده گرفتن دستور قاضی مبنی برعدم ترک آمریکا نیز به پرونده‌اش افزوده شود. با این حال بسیاری از حقوقدان‌ها متفق‌القول هستند که حکم معمول تجاوز که گاه با پانزده سال مجازات زندان همراه است برای وی صادر نخواهد شد.

وکلای پولانسکی نیز معتقدند که در آن شرایط خاص وی قادر به تشخیص آنکه سکس با سامانتا گیمر با رضایت کامل او همراه است یا خیر، امکان‌پذیر نبوده است. بنابراین درصورت خارج کردن اتهام تجاوز از پرونده، سایر اتهام‌های وی مجازات‌های سنگینی در پی ندارند و حتی ممکن است آنها را تبدیل به مجازات دیگری مانند حبس خانگی کرد یا پس از تحمل مدتی زندان تقاضای عفو کرد.

در همین حال این پرونده حقوقی باردیگر صدای برخی از مردان را درآورده است؛ از جمله این روزها در لس‌آنجلس تایمز، دیلی میرور و بسیاری دیگر از روزنامه‌های آمریکایی و بریتانیایی، مقالات، نظرها و گفته‌های بسیاری در باره شیوه برخورد با چنین پرونده‌هایی به چشم می‌خورد. زیرا در برخی کشورها نظیر بریتانیا و آمریکا مجازات‌های شدیدی در مورد تجاوز وضع شده است با این حال در چنین مواردی که شبهه منطقی در باره رضامند بودن یا نبودن سکس در هنگام وقوع وجود دارد؛ به نظر می رسد که احکام صادره، بیشتر مردان را قربانی می‌کند³.

به هر حال، پولانسکی که قرار بود پس از عبور از فرش قرمز جشنواره زوریخ، جایزه افتخاری این جشنواره را از آن خود کند، اکنون در سلولی در زندان همین شهر در بازداشت است.

برنامه مرور جشنواره زوریخ بر برخی از آثار برجسته پولانسکی

دادگاه جنایی فدرال سوئیس اعلام کرده است که تا هفته آینده تصمیم خود در باره تقاضای پولانسکی مبنی بر عدم استرداد به آمریکا را اعلام خواهد کرد. میشلین کالمی ری که سرپرست امور خارجه در شورای حکومتی سوئیس است نیز به انتقاد از عواقب بازداشت پولانسکی پرداخت و گفت: «این چندان دوستانه و هوشمندانه نیست که شما او را به جشنواره دعوت کنید و بعد بازداشتش کنید.»

زندان زوریخ

روزنامه بلیک، چاپ برن، با مقایسه بازداشت دردسرآفرین هانیبال قذافی و همسرش در هتلی در ژنو در سال گذشته با بازداشت پولانسکی در زوریخ نوشت که چگونه این دو موضوع با دو سیاست متفاوت روبرو شدند و حتی برخی زمزمه‌هایی از «تصمیم نابجای مقامات محلی» برای بازداشت پسر و عروس رهبر لیبی که خدمتکارانشان را کتک زده بودند نیز شنیده شد.

روزنامه بازلرزایتونیگ چاپ بازل نیز بازداشت پولانسکی در زوریخ را سیلی‌ای به گونه‌‌ی همه هنرمندانی که وارد این کشور می‌شوند دانست و نوشت بهتر بود که به جای این کار به پولانسکی در مورد صدور دستور بازداشتش در سوئیس اطلاع داده می‌شد و به جای برپاکردن این جنجال و رسوایی بزرگ، او را از ورود به سوئیس، بازمی‌داشتند.

آندراس گراس یکی از نمایندگانی که بازداشت پولانسکی را نادرست خواندند نیز به روزنامه تیربون د ژنو گفت: «این مایه شرمساری سوئیس است. سوئیس باید بابت این کار عذرخواهی کند و پولانسکی را بی درنگ آزاد کند.»

خوانندگان سایت خبرگزاری سوئیس نیز اظهار نظرهای متفاوتی ابراز کرده‌اند؛ یک خواننده نوشته است: «دولت سوئیس و کانتون زوریخ باید از این اقدام شرمسار باشند؛ حتی قبایل بدوی نیز مهمان خود را نمی کشتند. شما او را دعوت کردید تا این بلا را به سرش بیاورید؟» درحالی که یک خواننده دیگر نوشته است: «این مرد یک بچه‌باز است. آفرین بر سوئیس که نشان داد سرانجام مجرمان را به چنگ می آورد.»

١- نام رفسنجانی، ولایتی و سلیمان‌پور از لیست افراد تحت تعقیب اینترپل اخیراً حذف شده است.

۳- در یک مورد اخیر که در دیلی میرور منتشر شد؛ یک وکیل زن که در تمام شب در خانه‌اش به نوشیدن و معاشقه با یک مرد جوان پرداخته بود، صبح روز بعد او را به تجاوز متهم می کند. مرد از پلیس تقاضای کمک می کند اما با شکایت زن بازداشت و در دادگاه به ۱۱ سال زندان محکوم می‌شود. قاضی در حکم خود نوشته بود، «مرد باید نسبت به میزان تمایل زن به نوع عمل جنسی آگاهی داشته باشد.»