«جُوق‌جُوق و ذکر خنجر؛ در موسیقی ترکمن»

مینو صابری

در این روزهای پایانی سال؛ آخرین برنامه‌ی موسیقی مقامی ترکمن را خدمت‌تان تقدیم می‌کنیم.

همان‌طور که در آغاز هم گفته بودم بدون ‌شک؛ ساخت این نوع برنامه‌ها کم و کاستی‌هایی دارد که امیدوارم بر من ببخشایید و آن‌را به حساب بضاعت کم من بگذارید.

موسیقی نواحی میهن‌مان هر یک به اقیانوسی می‌مانند که خوب است هر کسی به فراخور حال خودش و امکانات‌اش پیاله‌ای، جرعه‌ای و یا قطره‌ای از آن بنوشد.

قراراست در این برنامه با گروه موسیقی «دولت‌محمد آزادی» بیشتر آشنا شویم؛ اما پیش از آن به نکاتی اشاره می‌کنم که هریک بخشی از موسیقی ترکمن هستند و ما به آن‌ها نپرداخته‌ایم.

جُوق‌جُوق

یکی از تکنیک‌های مهمی که خواننده‌های ترکمن در حین خواندن از آن استفاده می‌کنند «جُوق‌جُوق» است.
می‌توان گفت جُوق‌جُوق غلت‌ها و تحریرهای خاصی است که خواننده‌ی ترکمن در حین اجرا از آن استفاده می‌کند. نحوه‌ی‌چگونگی اجرای جُوق‌جُوق میزان مهارت خواننده را نشان می‌دهد.

تعدادی از اعضاء گروه موسیقی دولت‌محمد آزادی

روایت است که می‌گویند زمانی «بخشی» ترکمنی سوار بر اسب از بیابانی عبور می‌کرده. در طول راه به چشمه‌ای برمی‌خورد.

بخشی کنار چشمه رفته و اسب‌اش را سیراب می‌کند. وقتی برای ادامه‌ی راه سوار بر اسب می‌شود، «دوتار»ش را در دست می‌گیرد. همین‌طور که اسب یورتمه می‌رفته بخشی هم دوتار می‌زده و آواز می‌خوانده.

کسانی که اسب سواری کرده‌اند می‌دانند که اسب بعد از خوردن آب وقتی یورتمه می‌رود؛ صدایی از جابه‌جا شدن آب در شکم اسب حس می‌شود. ترکمن‌ها به این صدا «جُوق‌جُوق» می‌گویند.

از راست به چپ مجید تکه، حمید تکه، عیدمحمد برداره

بخشی احساس می‌کند که صدای جوق‌جوق شکم اسب از ریتم خاصی پیروی می‌کند و همراه با آن صدا؛ بخشی هم دوتار می‌نوازد و هم خواندن‌اش را بر حسب صدای جوق‌جوق تنظیم می‌کند. از آن پس جوق‌جوق در بین خواننده‌های ترکمن مرسوم می‌شود.

اما این‌که جوق‌حوق در چه جاهایی مورد استفاده قرار می‌گیرد دو نکته برای آن بازگو می‌کنند.

در مواردی که نیاز است در مراسمی؛ حالا به هر دلیلی؛ بیت‌هایی از شعر خوانده نشود؛ و به‌عبارتی قسمتی از ترانه سانسور شود خواننده به جوق‌جوق متوصل می‌شود. و باز می‌گویند جوق‌جوق در واقع حالت گریه و ناله‌ای را دارد که خواننده در حین خواندن برای بیان احساس‌اش استفاده می‌کند.

«ذکر خنجره» یا «پُرخوانی»

ذکر خنجر یکی از آئین‌های قدیمی ترکمن است که پیش از ظهور دین اسلام، توسط «شامان»ها یا «شَمن»ها اجرا می‌شده است. به‌این صورت که چند نفر؛ که حتما باید تعدادشان فرد باشد و از پنج نفر هم بیشتر باشند؛ حلقه‌ای را درست می‌کنند؛ در گذشته در میان این حلقه آتش هم برپا می‌کرده‌اند؛ و معمولآ برای آماده شدن و رفتن به میدان جنگ آن‌را اجرا می‌کرده‌اند.

شمن دوتار می‌زده و اشعار حماسی یا عرفانی می‌خوانده. کلماتی هم توسط گروهی که حلقه زده‌اند به‌صورت ریتمیک خوانده می‌شده.

البته برای موسیقی درمانی هم از ذکر خنجر استفاده می‌شده که هنوز هم کماکان تعداد انگشت شماری هستند که چنین مراسمی را اجرا می‌کنند.

امروزه در اکثر موارد به‌جا آوردن آئین ذکر خنجر حالت نمایشی دارد که در جشن‌واره‌ها و مراسم برای زنده نگاه‌داشتن این آئین اجرا می‌شود.

ذکر خنجر و پرخوانی هم با نواختن دوتار همراه بوده و هست و هم بی آلت موسیقی برگزار می‌شود.

بعد از ظهور دین اسلام «شمن»‌ها جای خود را به «پُرخوان»‌ها را داده‌‌اند. روایت است که می‌گویند «پرخوان» شاید «پری‌خوانی» باشد؛ چون معتقدند پرخوان‌ها با جن و پری ارتباط برقرار می‌کنند.

از راست به چپ سولماز تکه، سولگون تکه، جرن تکه و آی‌سونا گوکلانی؛ عکس‌ها، مینو صابری، زمانه

گروه موسیقی «دولت‌محمد آزادی»

لازم می‌دانم بگویم؛ خانواده‌ی «تِکه» انصافآ همراهان خوبی برای من بودند تا بتوانم بخشی از این برنامه‌ها را تهیه کنم. ضمن تشکر از این خانواده‌ی هنرمند؛ به معرفی تعدادی از اعضاء گروه موسیقی دولت‌محمد آزادی می‌پردازم.

ما در طی برنامه‌هایی که تا کنون داشتیم از هنرنمایی این گروه زیاد شنیده‌ایم. گروه موسیقی دولت‌محمد آزادی؛ به سرپرستی مجید تکه از 18 نوازنده و خواننده تشکیل شده است.

حمید تکه

«مجید تکه» بخشی نام‌دار ترکمن دوتار می‌نوازد. با مجید تکه در برنامه‌های قبل آشنا شده‌ایم و از صحبت‌های‌شان در چند برنامه استفاده کردیم.

«عیدمحمد بَرداره» کمانچه‌نوازی این گروه را بر عهده دارد. عیدمحمد از کمانچه‌نوازان نامی ترکمن می‌باشد.

سولماز تکه، فرزند مجید تکه، هم دوتار می‌نوازد؛ هم زنبورک می‌زند و هم به همراه گروه آواز می‌خواند.
جرن تکه و سولگون تکه هم که باز از فرزندان مجید تکه هستند در این گروه هم زنبورک می‌زنند و هم دوتار می‌نوازند و با گروه هم‌خوانی می‌کنند.

«آی‌سونا گوکلانی» یکی از زنان گروه موسیقی دولت‌محمد آزادی است که دوتار می‌نوازد. «حمید تکه» نوجوان هنرمند ترکمن هم خواننده‌ی این گروه است و هم دوتارنواز است. حمید تکه تا کنون در چند جشنواره، مقام نخست خوانندگی را در بخش نوجوانان کسب کرده است. حمید تکه 13 ساله؛ پسر مجید تکه هست.

اکثر اعضاء گروه موسیقی دولت‌محمد آزادی از جمله مجید تکه؛ ساکن شهرستان گنبد کاووس هستند.