چشم‌انداز محیط زیست ایران در سال گذشته

بیژن روحانی

سیزده بدر یا سیزدهم فروردین ماه در ایران روز طبیعت نیز نام گذاری شده است. روزی که قرار است به جز برگزاری مراسمی کهن، یادآور ارتباط انسان با طبیعت نیز باشد و به فرصتی برای تامل بیشتر در مورد چگونگی حفظ محیط زیست تبدیل شود.

در پایان جشن ها و تعطیلات نوروزی، یادآوری آن چه که در سال گذشته به عنوان مهم ترین تهدیدات محیط زیست ایران مطرح بود شاید بتواند زمینه را برای آگاهی بیشتر ما در مورد طبیعت اطرافمان مهیا کند.

خلیج سرخ فارس

سواحل و آب های خلیج فارس در سال گذشته با تهدیدی جدید و جدی به نام کشند سرخ رو به رو بودند که نگرانی بسیاری از حافظان و کارشناسان محیط زیست را برانگیخت. پدیده کشند سرخ یا Red Tide بر اثر تجمع و رشد برخی میکرو ارگانیسم‌ها و موجودات تک سلولی رخ می‌دهد که در اثر آن رنگ آب دریا به سرخی متمایل می شود.

پدیده کشند سرخ

این پدیده زیان بار با کاستن از میزان اکسیژن آب و همچنین مسموم کردن آن باعث مرگ و میر ماهیان و سایر جاندارن دریایی شده است. این پدیده که در اصطلاح علمی به آن شكوفايی فيتوپلانكتون‌ها می‌گویند، ابتدا در اواسط سال گذشته مشاهده شد و سپس همچنان به پیشرفت و گسترش خود در آب های جنوبی ایران ادامه داد تا جایی که بر اقتصاد ماهیگیری تاثیر گذاشت و موجب مرگ و میر ده‌ها تن ماهی شد.

برخی کارشناسان به تاثیر عوامل انسانی در رشد این پدیده نیز اشاره کرده اند. ورود فاضلاب های شهری و صنعتی به آب دریا به دلیل داشتن فسفات و ازت فراوان، زمینه رشد و تکثیر این موجودات را فراهم می کند. برخی از این میکروارگانیسم ها از خود سمی ترشح می کنند که باعث مسمومیت ماهیان و به واسطه آن مسمومیت انسان نیز می شود.

خاموشی تالاب‌ها

تالاب ها و دریاچه های ایران نیز در سال گذشته همچنان با تهدیدات گوناگونی رو به رو بودند که نگرانی های بسیاری را برانگیخت. خشک شدن دریاچه هامون در جنوب شرقی ایران، مشکلات اقتصادی و زیست محیطی متفاوتی را سبب شده است. بروز طوفان های شن، ظهور بیماری های تنفسی و بینایی و همچنین از بین رفتن اقتصاد بومی وابسته به این دریاچه از جمله عوارض خشکی این دریاچه هستند.

همچنین دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه داخل مرزهای ایران نیز سالی بحرانی را پشت سر گذاشت. کمتر شدن تراز آب دریاچه باعث اتصال تعدادی از جزیره های آن به ساحل شد و همچنین به علت کم شدن حجم آب و زیاد شدن غلظت نمک، بلورهای نمک در آب دریاچه به راحتی قابل مشاهده بودند.

در این مورد نیز کارشناسان به جز اشاره به عوامل طبیعی از جمله کم بارانی، به نقش مهم عوامل انسانی نیز اشاره کرده اند. بستن سد روی رودخانه هایی که به دریاچه می ریزد و همچنین احداث یک جاده در وسط این تالاب بزرگ از جمله عوامل تهدید کننده این دریاچه بودده اند.

تالاب پریشان در استان فارس نیز جزو خبرسازترین مناطق حفاظت شده ایران در سال گذشته بود. احداث جاده‌ای در این دریاچه بدون کسب مجوز از سازمان محیط زیست به بخش هایی از آن آسیب رساند و همچنین آتش زدن نیزارهای اطراف دریاچه در جریان احداث جاده، مرگ صدها پرنده و هزاران لاک پشت را به دنبال داشت.

دریاچه هامون، عکس: ایسنا

آتش گرفتن ریه‌ی سبز

آتش گرفتن جنگل ها و سوختن صدها هکتار از مناطق حفاظت شده بخش دیگری از تهدیدات محیط زیست ایران در سال هشتاد و هفت بود. پارک ملی گلستان سال گذشته شاهد چند آتش سوزی وسیع بود. در گسترده ترین این آتش سوزی ها که در ابتدای شهریور ماه به وقوع پیوست حدود دویست هکتار از جنگل ها و مراتع این منطقه در آتش سوخت.

پارک ملی گلستان با بیش از ۹۱هزار کیلومتر مربع مساحت بزرگترین پارک ملی ایران و نخستین پارک ثبت شده این کشور در سازمان یونسکو به عنوان یکی از ذخیره گاه های محیط زیستی کره زمین است. در این پارک گونه های مختلف جانوری ماننند عقاب طلایی، خرس قهوه ای، پلنگ، مرال، غزال و سایر جانوران کمیاب زندگی می کنند.

در کنار آتش سوزی گلستان می‌توان به آتش گرفتن ده ها هکتار از مراتع اطراف جنگل‌های لویزان در شمال تهران، آتش سوزی در جنگل‌های زانوس در مازندران و در پارک جنگلی شوشتر در خوزستان نیز اشاره کرد.
تالاب بین المللی امیر کلایه در استان گیلان و در شمال شهرستان لاهیجان نیز از جمله مناطق حفاظت شده‌ای بود که در سال گذشته طعمه آتش شد.

به جز آتش سوزی، عوال دیگری از جمله خشکسالی و برداشت بی رويه آب برای مصارف کشاورزی نیز حیات تالاب امیرکلایه را با تهدید رو به رو کرد‌ه اند.

آتش سوزی در جنگل گلستان، عکس: خبرگزاری مهر

هوای ناسالم

آلودگی هوا نیز همچنان یکی از مهم ترین مسائلی بود که سال گذشته زندگی سالم را برای بسیاری از شهروندان در شهرهای بزرگ ایران با دشواری رو به رو کرد. تهران و اصفهان همچنان جزو آلوده ترین شهرها از این نظر بودند.

رییس سازمان حفاظت از محیط زیست وضعیت آلودگی هوا در اصفهان را بدتر از تهران دانست. این شهر در سال گذشته بیش از صد روز در وضعیت هوای ناسالم قرار داشت.

آلودگی هوا در تهران نیز به موضوعی منقاشه برانگیز میان دستگاه های اجرایی مختلف تبدیل شد. شهرداری تهران دولت را به دلیل عدم حمایت مالی کافی از توسعه حمل و نقل عمومی در این کلانشهر مسئول گسترش آلودگی هوا دانست. افزایش مرگ و میر بر اثر آلودگی ها باعث شد تا تعدادی از خانواده های درگذشتگان در دادستانی کل کشور تجمع کنند. دادستان کل کشور نیز با ورود به قضیه آلودگی هوا اعلام کرد از دولت خواسته‌ایم تا برای برطرف کردن مشکلات مترو تهران تلاش کند.

طوفان شن در اهواز،عکس: ایرنا

همچنین در سال گذشته گرد و غبار شدید در استان خوزستان بارها زندگی شهروندان را از حالت عادی خارج کرد. این پدیده در شهرهای اهواز و آبادان و سایر شهرهای خوزستان بارها باعث تعطیلی مدارس و لغو پرواز هواپیماها شد.

کارشناسان ميزان غلظت گرد و خاك در هوا و آلودگی را گاه بین ۵ تا ۲۰ برابر ميزان مجاز اعلام کردند. علت بروزاین پديده در استان خوزستان انتقال گرد و غبار از مناطق بیابانی و كشورهای مجوار به دلیل نابودی پوشش گیاهی و همچنین پايداری وضعیت هوا عنوان شده است.

آلودگی آب‌ها

ورود آلودگی های متفاوت به داخل رودخانه ها و منابع آبی ایران نیز از جمله مهمترین اخبار محیط زیست در سال هشتاد و هفت بوده اند.

در اسفند ماه نشت نفت خام از لوله های هجده اینچی انتقال نفت، باعث شد تا حدود نود کیلومتر از رودخانه کرخه در استان خوزستان با آلودگی شدید مواجه شود. حادثه زمانی روی داد که شرکت نفت در حال احداث خط لوله ای جدید برای انتقال نفت از منطقه چشمه خوش به اهواز بود اما در این زمان نفت از خط لوله قدیمی که دچار پوسیدگی های فراوان بود به داخل رودخانه نشت کرد.

درست در همان روزهایی که عملیات پاکسازی رودخانه کرخه از آلودگی های نفتی در جریان بود، ترکیدگی لوله نفت در شهرستان پلدختر استان لرستان نیز باعث ورود نفت به رودخانه کشکان در این استان شد. فرسودگی لوله های انتقال نفت در استان های خوزستان و لرستان هر از چند گاهی باعث آلوده شدن محیط زیست این مناطق می شود.

آلودگی کارون با فاضلاب‌های شهری و صنعتی، عکس: ایسنا، امین نظری

در ابتدای سال گذشته نیز نشت نفت به زاینده رود یک فاجعه زیست محیطی بزرگ را به وجود آورد و باعث آلوده شدن فیلترهای تصفیه خانه بزرگ آب و فاضلاب در استان اصفهان شد.

کارون، بزرگترین و پرآب‌ترین رودخانه ایران نیز با ورود حجم بزرگی از فاضلاب‌های شهری، صنعتی و بیمارستانی به شدت آلوده شده است.

قطع درختان

خبر قطع تعدادی از درختان کهنسال به بهانه مبارزه با خرافات از دیگر اخباری بود که در سال گذشته بازتاب بسیار زیادی در رسانه‌ها پیدا کرد. در سال گذشته مدیر کل اوقاف و امور خیریه استان گیلان دستور قطع درختانی چند صد ساله را که از سوی تعدادی از مردم محلی مقدس شمرده می‌شد صادر کرد.

صدا و سیما در ایران، از این عمل به عنوان حرکت ضد خرافه پرستی یاد کرد اما پس از اعتراض‌های وسیع حامیان محیط زیست، دادستان کل کشور دستور توقف بریدن درختان را صادر کرد. پس از استان گیلان، درخت کهنسال دیگری در استان قم نیز به همین دلیل قطع شد.

همچنین تدوام برنامه‌های توسعه بدون در نظر گرفتن مسائل زیست محیطی، سدسازی، برداشت بی رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی، بیابان زایی، نابودی و پاک تراشی جنگل‌ها، شکار غیرقانونی، آلودگی خاک در شهرهای بزرگ و بی‌توجهی به قوانین حفاظت از محیط زیست از دیگر مواردی بودند که در سال هشتاد و هفت عنواین اخبار و گزارش‌های حوزه محیط زیست را به خود اختصاص دادند.