تاثیرات زیست محیطی میان‌گذر دریاچه ارومیه

بیژن روحانی

روز دوشنبه بیست و هفتم آبان، بخش اول پروژه پل میان‌گذر دریاچه ارومیه افتتاح شد. اين پل ۱۷۰۹ متر طول دارد و حدود ۱۲۷۶ متر آن داخل درياچه اروميه اجرا شده است. پل میان‌گذر بخشی از یک پروژه بزرگتر به نام بزگراه "شهید کلانتری" است که دو ساحل مقابل دریاچه ارومیه را به یکدیگر متصل می‌کند. این پل دارای دو مسیر جداگانه رفت و برگشت خودرو‌ و مسیر عبور قطار است و با هدف کاهش فاصله ارومیه تا تبریز از ۲۴۰ به ۱۳۰ کیلومتر ساخته شده است.

در سال ۱۳۵۸ خورشیدی، موسی کلانتری مدیرکل وقت اداره راه و ترابری استان آذربایجان غربی، که کمی بعد به سمت وزارت رسید، پروژه‌ای را آغاز کرد که با گذشت حدود سه دهه از زمان شروع آن هنوز به طور کامل به پایان نرسیده است، پروژه‌ی بزرگی که موافقان و مخالفان آن طیف‌های مختلفی از مهندسان و اقتصاد‌دانان تا کارشناسان محیط زیست را در‌برمی‌گیرد.

میان‌گذر دریاچه ارومیه در ابتدا با تراشیدن کوه و ریختن هزاران تن سنگ و خاک به داخل دریاچه راه خود را در پیش‌‌گرفت. چندین کیلومتر از مسیر این میان‎‌گذر به این صورت ساخته شد تا این که با فرورفتن بخش‌های زیادی از راه‌ ساخته شده در میان لجن‌های دریاچه ارومیه، ادامه کار متوقف شد.

برخی تحقیقات نشان داد که عمق لجن‌های دریاچه بیش از مقدار پیش‌بینی شده است و سنگ‌های کنده شده از کوه‌های مجاور در داخل این لجن‌ها به طور کامل فرو خواهند رفت. این مشکلات باعث شد تا کار احداث راه میان‌گذر دریاچه برای مدتی به حال خود رها شود. بعد از مدتی برای اتصال دو بخش جاده، از یک پل شناور استفاده شد که این پل در جریان یک طوفان تخریب شد.

بعد از آن با استفاده از شناور یا یک کشتی کوچک، خودروها به سمت دیگر دریاچه انتقال پیدا می‌کردند. سرانجام بعد از مدت‌ها بحث به پایان رساندن این جاده باردیگر مطرح شد. اما این بار به جای ادامه مسیر از طریق ریختن سنگ و خاک به داخل دریاچه قرار شد پلی بزرگ دو سوی جاده نیمه کاره مانده را به یکدیگر وصل کند. به این ترتیب در سال ۱۳۸۲ کارهای اجرایی پل جدید آغاز شد.

افتتاح پل میان‌گذر، عکاس: باقر نصیر، خبرگزاری مهر

اکنون پل دریاچه ارومیه تنها بخشی است که آب دو طرف دریاچه را به یکدیگر پیوند می‌دهد، چون ارتباط سایر بخش‌های آن توسط احداث راه میان‌گذر قطع شده است.

راه میان‌گذر دریاچه ارومیه گرچه ارتباط میان استان‌های آذربایجان غربی و شرقی را آسان و کوتاه‌تر می‌کند و در طولانی مدت منافع اقتصادی به همراه خواهد داشت، اما در چند سال اخیر و به خصوص پس از بحرانی شدن وضعیت زیست محیطی دریاچه ارومیه با انتقاد کارشناسان حوزه محیط زیست رو به رو شده است.

به اعتقاد این کارشناسان از ابتدا، احداث این میان‌گذر بدون انجام هرگونه مطالعات جامعی در زمینه زیست بوم این دریاچه صورت گرفته است و اکنون آرام آرام اثرات نامطلوب آن مشخص شده است.

دریاچه ارومیه با پنج هزار کیلومتر مربع مساحت بزرگترین دریاچه درون مرزهای ایران است و با داشتن ۱۰۲ جزیره کوچک یکی از زیستگاه‌های مهم جانوران در کشور به شمار می‌آید. در حال حاضر به دلیل کم آب شدن این دریاچه، میزان نمک در آن به حد اشباع رسیده به طوری که بلورهای نمک در داخل آب قابل مشاهده است. همچنین تعدادی از جزایر این دریاچه اکنون به خشکی متصل شده‌اند.

دکتر اسماعیل کهرم کارشناس محیط زیست در ایران در گفت‌وگوی پیشین خود با رادیو زمانه ضمن اشاره به دلایل مختلف خشک شدن دریاچه ارومیه و برهم خوردن تعادل زیست محیطی در آن به نقش مهم جاده میان گذر نیز اشاره‌ می‌کند: «مساله‌ی دیگر، ساخت بزرگراه شهید کلانتری است که دریاچه را درست به نصف تقسیم می‌کند؛ یعنی در حقیقت به نسبت چهل درصد و شصت درصد.

این جاده باعث شده است که تمام گردش‌های طبیعی در داخل دریاچه‌ی ارومیه متوقف شود. گردش آب در داخل دریاچه در جهت عقربه‌های ساعت است و باعث می‌شود که اکسیژن و مواد غذایی منتقل شده و در تمام سطح دریاچه بگردد و مجددا به نقطه‌ی آغاز برگردد. وقتی ما این جاده را از کوه کندیم و در داخل دریاچه ریختیم، در این مکانیزم دستکاری کرده‌ایم.»

بزرگراه کلانتری در میان دریاچه ارومیه

وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه سبب شد تا در مهرماه سال جاری سند مدیریت جامع زیست محیطی دریاچه ارومیه میان وزارتخانه‌ها و ارگان‌های مختلف به امضاء رسد تا از این پس مدیریت مسائل زیست محیطی این دریاچه با هماهنگی بیشتری صورت گیرد.

کارشناسان محیط زیست، علاوه بر تاثیرات منفی راه میان‌گذر، از ساختن سد روی رودخانه‌هایی که به این دریاچه می‌ریزند و همچنین حفر هزاران حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق جهت تامین آب مورد نیاز کشاورزی در اطراف دریاچه به عنوان عوامل موثر دیگر در زمینه کاهش سطح آب دریاچه و برهم خوردن تعادل زیست محیطی آن نام می‌برند. عواملی که همگی بر اثر فعالیت‌های انسانی و سوء مدیریت منابع زیست محیطی پدید آمده‌اند.

با این حال پرویز فتاح، وزیر نیروی جمهوری اسلامی ایران در مراسمی که به مناسب امضای این سند برگزار شده بود به خبرگزاری‌ها اعلام کرد: «مشكلات درياچه اروميه با كاهش سطح آب در سال‌های قبل به وقوع پيوسته بود و متاسفانه برخی‌ها با تحليل‌هاي غلط صنعت سدسازی كشور را زير سوال می‌برند" (ایسنا، ۲۷ مهرماه ۱۳۸۷).

بلورهای نمک در کنار دریاچه

همچنین بنابر اظهارات فاطمه واعظ جوادی، رييس سازمان حفاظت محيط زيست ایران يكي از مشكلات عمده درياچه اروميه بروز خشكسالی طی سال‌های گذشته است که به اعتقاد او «این پديده حاصل عملكرد ناميمون كشورهايی همچون آمريكا و چين است كه بيشترين گازهای گلخانه‌ای جهان را وارد كره زمين می‌كنند».

گرچه مقامات رسمی خشک شدن دریاچه ارومیه را بیشتر به عوامل طبیعی مرتبط می‌دانند اما کارشناسان مستقل محیط زیست بر دخالت عوامل انسانی به خصوص ایجاد سد و ساختن راه میان گذر در تغییرات زیست محیطی این دریاچه تاکید می‌کنند.

در همین زمینه در رسانه‌های گوناگون:
محیط زیست؛ قربانی طرح‌های مطالعه نشده

آيا دومين درياچه شور جهان حفظ مي‌شود؟

افتتاح میان‌گذر دریاچه ارومیه با پیامد زیست محیطی