وضعیت بحرانی چهارتاقی نیاسر

چارتاقی نیاسر کاشان، یکی از معدود چارتاقی‌های سالم مانده از بیش از دو هزار سال پیش، در معرض آسیب‌های انسانی ناشی از فعالیت معادن استخراج سنگ، فعالیت گنج یابان، نشت آب از لوله‌های آب‌رسانی به پایه و شالوده بنا و ساخت و سازهای بی‌رویه در عرصه و حریم آن است.

رضا مرادی غیاث آبادی پژوهشگر و محقق که تحقیقات گسترده‌ای در مورد بناهای تقویمی ایران دارد و هر سال برنامه رصد انقلاب زمستانی را شب چله (یلدا) در این محل و با حضور جمع کثیری از علاقه مندان برگزار می‌کند، با مشاهده آسیب‌های جدید وارد شده به این بنا، نسبت به وضعیت بحرانی این ساختمان باستانی هشدار داد.

رصد پرتوهای خورشید در شب چله امسال- عکس‌ها از رضا مرادی غیاث‌‌آبادی

شکلی بنیادین در معماری با کاربردهای چندگانه
چارتاقی هایکی از فرم‌های مهم و بنیادین در معماری ایرانی هستند. چهارتاقی بنایی است چهارگوش که روی چهار پایه یا دیوار محیطی آن قوس‌ها یا گوشواره‌هایی قرار دارد که به گنبد منتهی می‌شوند. چهارتاقی‌ها یا در ترکیب با چهارتاقی‌های دیگر و سایر فرم‌های ساختمانی به‌کار می‌رفته‌اند و یا مانند چهارتاقی نیاسر و نمونه های دیگر بناهایی منفرد بوده‌اند.

برخی پژوهشگران از جمله مرادی غیاث آبادی معتقدند که این ساختمان‌ها، بناهایی تقویمی هستند که برای استخراج تقویم و تشخیص آغاز فصل‌های سال مانند انقلاب زمستانی و تابستانی از آنها استفاده می‌شده است. اما چگونه این فرم‌های ساده معماری می‌توانسته‌اند به‌عنوان بناهای تقویمی مورد استفاده قرار بگیرند؟ مرادی غیاث آبادی در این مورد می گوید: «آن‌طور که من بررسی کرده‌ام و در جاهای مختلفی هم پیرامون آن نوشته‌ام، در این ساختمان‌ها نسبتی بین طول ضلع بنا و پایه‌های چارتاقی و فاصله آن پایه‌ها وجود دارد که این نسبت برابر است با تغییرات میل خورشید در طول سال و به این خاطر از این بناها به‌عنوان بناهای تقویمی هم استفاده می‌کردند.

بین پایه‌های تشکیل دهنده می‌توان طلوع و همچنین غروب خورشید را در ابتدا و میانه هرکدام از فصل‌های سال دید. ممکن است که این چارتاقی‌ها کاربرد دیگری هم داشته باشند. ای بسا به‌عنوان نیایشگاه آيين زروان (Zorvan) هم به‌کار می‌رفته، اما این ها فعلاً در حد فرضیه است. کاربرد تقویمی چهارتاقی‌ها هم با شیوه‌های محاسباتی و هم با مشاهده و رصد پرتوهای خورشید در اول و میانه هر یک از فصل های سال قابل اثبات است.»

حضور علاقه‌مندان در برنامه رصد شب چله امسال

چهارتاقی نیاسر کاشان اکنون دارای اهمیت فوق العاده‌ای است. دو عامل مهم باعث شده که این چهارتاقی چنین جایگاه ويژه‌ای برای پژوهشگران تاریخ معماری و همچنین اختر باستان‌شناسان داشته باشد. مرادی غیاث آبادی در مورد دلایل این اهمیت می‌گوید: «این چهارتاقی تنها چهارتاقی سالم باقی مانده در ایران است. اگر تعدادی چهارتاقی دیگر هم در ایران سالم باقی مانده بودند این چهارتاقی تا این اندازه اهمیت منحصر به فردی پیدا نمی‌کرد. از حدود چهل چهارتاقی دیگر شناسایی شده در ایران، بقیه کم یا زیاد از بین رفته‌اند و یک پایه یا حتا چهار پایه آنها فرو ریخته است. به این دلیل چهارتاقی نیاسرتنها بنایی است از این نمونه که هنوز هم بعد از حدود دو هزار سال مشاهده پرتوهای خورشید را در هنگام معینی از سال امکان پذیر می‌کند. دلیل دومی هم که این چهار تاقی به‌عنوان یک بنای تقویمی اهمیت دارد آن است که تقویم های آفتابی گوناگونی که در دنیا و به ويژه در آمریکای لاتین وجود دارند اولا برای ]رصد[ یک هنگام سالیانه مثلا برای انقلاب زمستانی یا تابستانی طراحی و ساخته شده‌اند و یا این که بسیاری از آنها نیز دچار آسیب‌های جدی شده‌اند. بنای تقویمی نیاسر این اهمیت را دارد که برای هر چهار ابتدای فصل‌ها و هر چهار میانه فصل‌ها این کارآیی را دارد و از این نظر در دنیا اثر ممتازی است.»

این پژوهشگر که در سال‌های اخیر همواره در ابتدای انقلاب زمستانی (شب چله) و انقلاب تابستانی (آغاز تابستان) برنامه‌های رصد دسته جمعی را در محل این چارتاقی برگزار می‌کند و خود نیز در مواقع دیگر سال در این محل حاضر می‌شود از وضعیت نا به سامان و آسیب‌هایی سخن می‌گوید که ادامه حیات تنها چارتاقی سالم ایران را با خطرات جدی رو به رو کرده است: «وضعیت بسیار اسفبار نگهداری این چهارتاقی باعث شد که من دو سال پیش نامه سرگشاده‌ای بنویسم که همان زمان در رسانه‌های گوناگون منتشر شد و مسئولان محلی هم قول هایی برای رفع مشکلات موجود دادند. قول‌هایی که هرگز به آنها عمل نشد. در آن نامه من اشاره کرده بودم به فعالیت زمین کاوان یا گنج یابان در محوطه چهارتاقی و همچنین این که راه مواصلاتی معدن سنگی که در مجاور چهارتاقی وجود دارد درست از عرصه بنا عبور می کند، شهرداری پایه‌های بنا را که در حقیقت سازه‌های زمان سنجی آن را تشکیل می دهد برای نصب نورافکن تخریب کرده بود، ساعت آفتابی که در نزدیکی چهارتاقی وجود داشته به‌طور کامل منهدم شده بود، در معدن سنگ مجاور چهارتاقی عملیات انفجار سنگ انجام می‌شد. این نامه را من در آن زمان برای مسئولان مختلف فرستادم، متاسفانه هیچ ترتیب اثر و پاسخی داده نشد و قول‌ها و وعده‌هایی که مسئولین داده بودند انجام نشد.»

چهارتاقی نیاسر در انقلاب زمستانی

او ادامه می‌دهد: «امسال مجدداً دیدم که فعالیت‌های تخریبی ادامه پیدا کرده و معادن سنگ جدیدی در اطراف چهارتاقی راه‌اندازی شده است. فعالیت گنج یابان و زمین کاوان حتی با استفاده از ماشین آلات سنگین در اطراف چهارتاقی همچنان ادامه دارد. در مورد پایه‌های بنا هم که به مرور زمان و مخصوصاً بر اثر یخ زدگی زمستان ریزش کرده‌‌اند هیچ‌گونه ترتیب اثری به آنها داده نشده و علاوه بر این حتا لوله‌های آب‌رسانی به بنایی که نام رصدخانه کاشان را بر خود دارد و اتفاقاً همین بنا هم در عرصه چهارتاقی ساخته شده، درست از دو متری چهارتاقی عبور می کند. من سال پیش که آنجا بودم دیدم که این لوله شکسته بود و آب به پایه های بنا نفوذ می‌کرد. صحبت‌هایی شد با مسئولان که این لوله را درست کنند. واقعا تعجب آور بود که این کار ساده هم بعد از گذشت یک سال هنوز انجام نشده است و روزانه ده‌ها و شاید صدها لیتر آب به بنیان این بنا نفوذ می‌کند. سنگ‌های پایه‌ها که از حدود سه سال پیش برای نصب نورافکن تخریب شده است به صورت پراکنده در اطراف چهارتاقی قرار دارد. اینها سنگ‌هایی تراش خورده هستند که بر اساس قواعد محاسباتی ساخته شده‌اند. با این که در این دو سال من خواهش کردم که این را لااقل جمع آوری بکنند، حتی همین کار ساده نیز انجام نشده و به مرور حتا همین سنگ‌ها نیز در حال از بین رفتن هستند.»

غیاث آبادی می‌گوید که در سال‌های گذشته طرح‌هایی را به درخواست مسئولان محلی برای حفاظت از این بنا تهیه و ارائه کرده است اما هربار که سراغی از آنها می‌گیرد با این پاسخ روبه‌رو می‌شود که طرح‌ها مفقود شده اند.

این نکته را نیز باید افزود که تخریب خانه‌های روستایی و احداث ساختمان‌هایی چند طبقه در مقابل این ساختمان، در آینده می‌تواند مانع از رسیدن پرتو خورشید به چارتاقی شود و به این ترتیب عملا آن را از حالت یک بنای تقویمی خارج خواهد کرد. چارتاقی نیاسر کاشان به‌عنوان تنها چهارتاقی سالم باقی مانده که روشن کننده بخشی از تاریخ علم در ایران است نیاز به توجه بسیار جدی و اقدامات سریع مرمتی و حفاظتی دارد.