نقاشى روائى يك سنت مانوى است.مانى كه ميدانست طبقات پائين جامعه ساسانى بكلى از نعمت سواد محرومند پيروان خود را به نقاشى تعليماتش واداشت تا به اقصى نقاط آن امپراطورى سفر كنند و آموزش هاى او را به مردم بياموزند.
ادامه اين سنت البته شكل و شمايل اسلامى پيدا كرد چون اكثريت مردم بيسواد ماندند و "علم" نزد خواص باقى ماند.
خوبست دوستانى كه راجع به هنر "اسلامى" بخصوص نوع "شيعى" آن توجه دارند سرى هم به زمان هاى ماقبل آن بزنند شايد به موارد پر معناترى از تاريخ خود پى برند.

آقای مهجور عزيز، توجه به هنر يک دوره به معنی نفی دست آوردهای گذشته یا پس از آن نيست. همان طور که در متن مقاله آمده سنت های روایی، ریشه در سده های گذشته دارند و به عهد صفوی و قاجار محدود نمی شوند. این گفتار درنگش بيشتر بر نقاشی قهوه خانه بود. به فرمايش شما سری هم به دوران گذشته خواهیم زد.

استاد بیژن
در مورد زمانِ رواییِ رخداد‌هایِ یک مجلسِ نقاشی‌یِ قهوه‌خانه‌ای و ارتباطش با زمانِ روایتِ شفاهی، در آن‌گونه از نقالی که به پرده‌خوانی یا شمایل‌گردانی معروف است، دانستنِ نکته‌ای بسیار مهم است. و آن این‌که در پرده‌خوانی یا شمایل‌گردانی، «مجلس» را بر پرده‌یِ مستطیلِ‌ بزرگی می‌کشیدند و در ابتدایِ پرده‌خوانی معمولا این پرده را لوله کرده، به طوری که تنها یک سرِ آن دیده می‌شد و نقال در حینِ روایت و به تناسبِ پیشرفتِ داستان، پرده را اندک-اندک می‌گشود. بنابراین ترکیبِ اجزایِ تصویر (کمپوزیسیون) تابعِ زمانِ روایتِ شفاهی‌ست در این پرده‌ها و فرق دارد با آن گونه از مجالسِ نقاشی‌ که برایِ نقالی به کار نمی‌رفت و فقط محض آویختن به دیوار بود. شیوه‌یِ نگار‌گری در هر دویِ این نقاشی‌ها البته یکی‌ست؛ همان سبکِ قهوه‌خانه. چون در مقاله‌ات به مسأله‌یِ زمان پرداخته‌ای، خواستم اشاره کنم که رابطه‌یِ زمان و کمپوزیسیون در نقاشی‌یِ قهوه‌خانه‌ای بر حسبِ کارکردِ آن می‌تواند کاملاً متفاوت باشد.
نکته‌یِ دیگر در موردِ زمان در این نقاشی‌ها، فهمِ نقاش-راوی از خودِ «زمان» است. هر یک از این پرده‌ها را یک «مجلس» می‌خوانند و عنصرِ زمان در یک «مجلس»، زمانی‌ست «کلی» بر اساسِ تاویلِ کیهان‌شناسیکِ سنتی‌یِ نقاش از هستیْ که همه‌یِ واقایعِ [به ضعم و فهمِ نقاش] وابسته به یک رویداد را در یک پرده می‌نگارد. مثلاً در پرده‌هایِ مفصل و پُر از جزئیاتِ واقعه‌یِ عاشورا، «مجلس» شامل است بر داستان آدم و حوا و واقعه‌یِ کربلا و بگیر تا خون‌خواهی‌یِ مختار و حتا کیفر اشقیا در جهنم؛ در آخرزمان. چرا که همه‌یِ این رویدادها گوشه‌هایِ یک رویدادِ بزرگ‌ترند: خلقت و مرکز‌ آن مظلومیتِ امام حسین! این گونه فهمِ زمان و تجلی‌یِ تصویری‌یِ آن در نگارگری را در دیگر گونه‌هایِ هنری سنتی‌یِ ایرانی نیز می‌توان دید.

آقاى روHانى عزيز،
نظر من دقيقا به همين نقاشى قهوه خانه است كه همواره نقالى دارد كه داستانهاى متفاوتى را كه بر پرده نقش بسته براى شنوندگان تعريف مى كند. اين نقاشى ها هيچوقت مجرد از آن نقال ها عرضه نمى شدند و جنبه "تزئينى" نداشتند. بهمين دليل ذكر
خاستگاه آنها روشن كننده خطوط ديگرى از فرهنگ "رسمى" ما است.

--در پاسخ به وحيد(ع)
وحيد(ع) عزيز، اول این که متشکرم از توجهت به مساله. راستش قضیه زمان در اين آثار برای خود من خيلی جالب توجه شده. اما یکی دو نکته را بر یادداشتت می خواهم اضافه کنم. اصولا فکر می کنم، و در گفتار بعدی هم به آن اشاره کرده ام که، اين پرده ها از دل سنت های نمايشی و روایی خلق شده اند و نه برعکس. در ميانه دوره قاجار، شاهد رواج و ازدیاد نمایش های آيينی و مذهبی هستيم. نقاشی ها اغلب صورت مصور آنهاست. اين که نوشته ای آنها را به صورت لوله باز می کرده اند و به ترتیب پايين آمدن صحنه ها روایت می کرده اند، در بسیاری پرده ها خلاف این امر صادق است. یعنی در بالای پرده، در گوشه راست و چپ، اتفاقا فرجام نهایی کار را می بینیم. گوشه راست در بعضی پرده ها به سرنوشت اولیاء و نیکوکاران در "بهشت" اختصاص یافته و سمت چپ مثلا به عذاب بدکاران در جهنم. بنابراین اگر بر حسب کمپوزیسيون پرده، خط روایت بخواهد شکل بگيرد، نقال بايد در ابتدای داستان به فرجام پرسوناژها در بهشت و دوزخ بپردازد. حتا اگر هم گونه ای از این پرده ها فقط به قصد آويختن و نه پرده خوانی، تصویر می شده، باز هم همان طور که خودت اشاره کرده ای، درک و دریافت نقاش-روای از زمان، درکی خطی نيست. تفکيک صحنه ها از یکديگر هم بر اساس اتفاقات درونی هر صحنه است و نه خطوط بصری جدا کننده. در نقاشی های قرون وسطی اروپای هم، این همزمانی رویدادها و شکستن خط زمان را می بینیم. شاید خاستگاه آن نوعی نگاهی تقدیرگرایانه باشد. آنچه که این وسط جالب است توجه آحادمختلف جامعه در این دوره، از دربار گرفته تا کوچه و بازار به این نوع هنر روایی است. شاید نوعی علائم اشتیاق برای پدید آوردن یا پذیرا شدن گونه ای از هنرهای جدید تر. بلافاصله پس از این دوره است که تئاتر و نمایشنامه نویسی به سبک مدرن آرام سر و کله اش پیدا می شود و تا همه گیر شدن شهر فرنگ و سینما هم فاصله چندانی نداریم.

--- در پاسخ به کیوان مهجور
آقای مهجور عزیز، نمی دانم شما با کیوان مهجور نقاش و گرافيست نسبتی دارید یا خیر.اگر بلی که خودتان بهتر می دانید که پرداختن به ریشه های هنری هر دوره زمانی، در یکی دو گفتار میسر نیست. به خصوص وقتی مدارک تاریخی متاسفانه اندک باشند. سنت های نقاشی مانوی، بنابر آن چه در تورفان ترکستان به دست آمده تاثیرات مهمی روی نگارگری دوران اسلامی داشته.در مورد آن بخشی هم که نوشته اید این پرده ها اصلا خصلت تزیینی نداشته اند نه تنها با شما موافقم بلکه با تاکید چند باره ام بر روایی بودنشان، به این نکته اشاره کرده ام. اما اگر مقصود تحلیل شخصیت و منش نقال هاست، یا پیگیری سنت های نقالی و نمایشی، بحث گسترده دیگری است که بیشتر به هنرهای نمایشی مربوط می شود و کمتر به هنرهای بصری و نقاشی.
به هر حال درهای این بحث باز است و خوشحال خواهم شد اطلاعات دوستان را در این زمینه بدانم.