تاریخ انتشار: ۱۲ شهریور ۱۳۸۶ • چاپ کنید    

زندگی و زمانه هوشنگ سیحون

اين برنامه را از «اينجا» بشنويد

در چند گفتار پیش، به طور مختصر به آثار و اندیشه‌های معماران بزرگی از مصر و عراق، یعنی حسن فتحی و رفعت چادرجی اشاره کردیم و شباهت‌ها و تفاوت‌هاشان را نشان دادیم. در این نوشتار برای کامل کردن بحث به آثار هوشنگ سیحون معماری ایرانی متولد 1299 می‌پردازیم.


هوشنگ سیحون (منبع: سایت Parstimes.com)

اگر حسن فتحی، معمار نامدار مصری، تمام تلاشش را صرف این می‌کند که از «پسند» زمانه فاصله بگیرد، در عوض سیحون، نماینده‌ای است از تمایلات غالب دوران خود. سیحون، از این نقطه نظر، به خوبی توانست آن چه را که بخشی از زمانه و نیروهای اجتماعی فعال در طلبش بودند، در معماری خود به نمایش بگذارد. بنابراین شناخت سیحون بدون شناخت زمانه او ممکن نیست و دوره و زمانه سیحون نیز بدون نام بردن از او و آثارش، کامل بیان نمی‌شود.

برجی برای بزرگان
هوشنگ سیحونِ نقاش و معمار را در درجه اول با بناهای یادمانی او می‌شناسند. یعنی آرامگاه‌هایی که برای مشاهیر ایرانی طراحی کرد. آرامگاه بوعلی سینا در همدان، نادرشاه در مشهد، خیام و کمال‌الملک در نیشابور و بازسازی آرامگاه فردوسی در توس.

با این حال آثار سیحون محدود به این بناهای یادمانی نیست و او تعداد زیادی طرح صنعتی، اداری و مسکونی را نیز در کارنامه‌اش ثبت کرده است. کارخانه نوشابه «کانادا درای» (زمزم فعلی) در تهران، بانک سپه، سازمان نقشه‌برداری کل کشور و تعداد زیادی ویلا و منزل شخصی. گر چه اهمیت کارهای صنعتی و اداری سیحون را نمی‌شود انکار کرد و نیز، برشمردن خصوصیات تعدادی از کارهای مسکونی اش که در زمره کامل‌ترین طرح‌های او قرار می گیرند، لازم است؛ اما شهرت سیحون، چه نزد مردم و چه نزد جامعه معماری، بیشتر به واسطه همان آثار یادمانی است.


آرامگاه نادر شاه افشار، مشهد (منبع: Archnet)

انجمن آثار ملی
عمده آثار یادمانی سیحون به سفارش انجمن آثار ملی ایران طراحی شدند. انجمن آثار ملی ایران (که در زمان رضا شاه به وجود آمد و تا انقلاب به فعالیت خود ادامه داد) در یک دوره خاص، نه تنها نقشی مؤثر در شناساندن و حفاظت از آثار تاریخی بر عهده داشت، بلکه با سفارش کار به معماران معاصر، از آن‌ها می‌خواست بناهایی جهت بزرگداشت مفاخر علمی و ادبی ایران طراحی و اجرا کنند. از این رو نقش انجمن آثار ملی در شکل دادن به نوعی حرکت یا جریان معماری در دوره پهلوی بسیار برجسته است و باید به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.

هدف انجمن، حفظ و نگهداری و همچنین معرفی میراث تاریخی ایران بود. این نکته را باید در خاطر داشت که انجمن، بخشی از یک برنامه دولتی یا نوعی ایدئولوژی بود. احيای هویت ملی، برجسته کردن شکوه گذشته و پیوند آن با پیشرفت‌های مملکت. از این رو یکی از فعالیت‌های گسترده انجمن آثار ملی، ساخت آرامگاه بود. در طی مدت فعالیت این انجمن چیزی در حدود چهل آرامگاه در سراسر کشور ساخته شدند.

بنابراین از این طریق، «گذشته» محملی برای رشد معماری بود. هم از این لحاظ که زمینه به وجود آمدن تعدادی اثر را فراهم می‌کرد و هم از این نظر که طراح می‌بایست وفاداری خود را به برخی از ارزش‌های گذشته اثبات کند و یا ويژگی‌های آن را در معماری خود برجسته سازد. بحث گسترده‌تر در مورد تأثیرات انجمن آثار ملی ایران را به فرصت دیگری موکول می کنیم. اما ذکر این نکته تاریخی در مورد انجمن آثار ملی به این دلیل لازم بود تا بدانیم سیحون برجسته‌ترین و شاخص‌ترین آثارش را به سفارش کدام نهاد طراحی کرد.


آرامگاه خیام، نیشابور

تاریخ‌گرایی فرانسوی در تهران و پاریس
سیحون که در خانواده‌ای فرهنگی و هنری به دنیا آمده بود، از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران با نمره ممتاز فارغ‌التحصیل شد و به توصیه آندره گدار، رییس وقت انجمن باستان شناسی ایران، برای ادامه تحصیل به پاریس رفت. اتفاقاْ شناخت اساتید سیحون در این دوره نیز به درک برخی روحیات آثار او کمک می‌کند. آندره گدار و ماکسیم سیرو از اساتید برجسته‌ای بودند که در دانشگاه تهران حضور داشتند و هر دو کار خود را با زمینه باستان‌شناسی و مطالعات تاریخی آغاز کرده بودند و در معماری نیز گرایششان به «معماری تاریخی» بود. موزه ایران باستان، با الگو گرفتن از ایوان کسرا، اثر ماندگار آندره گدار است.

سیحون سال ۱۹۴۶ به پاریس می‌رود و در فضای بعد از جنگ جهانی دوم در بوزار تحصیل می‌کند. در فضای بعد از جنگِ اروپا که نیاز به بازسازی و ترمیم خرابی‌ها وجود داشت، توجه به معماری عملکردگرا (Functionalist) تا حد بسیار زیادی جای توجه به ساختمان‌های نئوکلاسیک را که پیش از جنگ‌های جهانی رواج داشت گرفته بود و بوزار یا مدرسه هنرهای زیبای پاریس هم از روحیه تاریخی‌گرای خود فاصله می‌گرفت و بیشتر خود را به جستجو در طریقه کاربرد آزاد اشکال و فرم‌های هندسی معماری گذشته و ترکیب آن در ساختارهای جدید مشغول کرده بود.

در شکستن آن جوغالب ، آموزه‌های افرادی چون لوکوربوزیه که مدرس بوزار نبود و تاریخ را به هیچ عنوان منبع الهام و ارجاع معماری نمی‌دانست، مؤثر بود. با این حال همچنان رگه‌هایی مستحکمی از تمایلات تاریخی در آموزش‌های معماری مدرسه بوزار دیده می‌شد.


آرامگاه ابن‌سینا، همدان

بازگشت به ایران
پس سیحون، معمار جوان شاگرد اول دانشگاه تهران و آموزش‌دیده بوزار پاریس، پس از سه سال، در حالی به تهران باز می‌گردد که طرح زمان دانشجویی‌اش برای مقبره بوعلی سینای همدان، در مسابقه‌ای از طرف انجمن آثار ملی برنده اعلام شده بود. مسابقه ای در سال نکوداشت بوعلی سینا از سوی یونسکو.

معماری یادمانی و آرامگاهی فرصتی بود یگانه برای معمارانی مانند سیحون که آموزش‌دیده بوزار بودند و می‌خواستند در جو غالب فرهنگی آن زمان، ويژگی‌های هویت تاریخی و ملی ایران را بارز و در آثار خود برجسته کنند.
در گفتار بعدی به ادامه این بررسی خواهیم پرداخت.

Share/Save/Bookmark
نظرات بیان شده در این نوشته الزاماً نظرات سایت زمانه نیست.

نظر بدهید

(نظر شما پس از تایید دبیر وب‌سایت منتشر می‌شود.)
-لطفا به زبان فارسی کامنت بگذارید.
برای نوشتن به زبان فارسی می توانید از ادیتور زمانه استفاده کنید.
-کامنتهایی که حاوی اتهام، توهین و یا حمله شخصی باشد هرز محسوب می شود و منتشر نخواهد شد.


(نشانی ایمیل‌تان نزد ما مانده، منتشر نمی‌شود)