بنیاد آنساتاسیس و کلیسای حضرت مریم اصفهان

بيژن روحانی

شنیدن فایل صوتی

مرمت کلیسای حضرت مریم یکی از کلیساهای تاریخی ایران در شهر اصفهان با حمایت‌های واتیکان و با همکاری بنیاد آناستاسیس از چندی پیش آغاز شده و همچنان ادامه دارد. هدف بنیاد آناستاسیس که در سال ۱۹۹۳ در ایتالیا تاسیس شد حفاظت از میراث هنری مسیحی و همچنین ترویج گفتگوی میان فرهنگ‌هاست و برای این منظور فعالیت‌های گسترده‌ای شامل مطالعات تاریخی و هنری، مرمت آثار و بناهای مسیحی، برپایی کنفرانس و نمایشگاه را در کارنامه خود ثبت کرده‌است.

برج ناقوس کلیسا

از میان پروژه‌های مرمتی این بنیاد می‌توان به چهار پروژه برجسته اشاره کرد: مرمت کلیسای قلب مقدس مسیح در هاوانا پایتخت کوبا، مرمت کلیسایی درشهر نووگراد روسیه، حفاظت و مرمت مجموعه کلیسا و صومعه فرقه دومینکن در استانبول و سرانجام پروژه مرمت کلیسای حضرت مریم در محله جلفای اصفهان.

ارامنه در جلفای اصفهان
دردوران شاه عباس صفوی یعنی در سال ۱۶۰۴ میلادی تعداد زیادی از ارامنه به ایران کوچانده شدند و در پایتخت آن زمان یعنی اصفهان سکنی گرفتند. شاه عباس دستور واگذاری محله جلفا را به ارامنه صادر کرد. در مورد علت کوچاندن ارامنه به ایران چندین نظریه وجود دارد. نیاز شاه عباس به استاد کاران و تاجران ارمنی، فراهم کردن زمینه آشنایی ایرانیان با اروپا و فرنگستان به واسطه حضور ارامنه و همچنین انگیزه‌های سیاسی و دشمنی ایران و عثمانی و ناامن کردن مرزهای شمال غرب را از مهم ترین دلایل قضیه کوچاندن ارامنه به ایران ذکر می‌کنند.

تصویری از مجموعه حضرت مریم پیش از آغاز مرمت

به هرحال ارامنه که بخش زیادی از آنها از شهر جلفای ارمنستان به اصفهان آمده بودند نام محله جدید را به یاد وطن خود جلفای نو نهادند و این نام تا به امروز باقی ماند. ارامنه و تجار محله جلفا از طرف شاه از امتيازات و التفات فراوان برخوردار شدند و تا زوال خاندان صفوي، نقش مهمي در تجارت بين المللي ايران به خصوص در تجارت ابريشم خام ايفا كردند و به این ترتیب توانستند به ثروت و شهرت فراوان دست پیدا کنند و طبیعی است که در داخل این محله ارمنی نشین تعدادی کلیسا و بنای مذهبی ساخته شد که کلیسای وانک و کلیسای حضرت مریم از جمله مشهورترین آن‌ها هستند.

تلفیق سنت‌های ایرانی و اروپایی
کار ساخت کلیسای حضرت مریم در اواخر قرن هفدهم و به روایتی در سال ۱۶۹۱ توسط کشیشان فرقه دومنیکن آغاز شد و در سال ۱۷۰۶ به پایان رسید. معماری کلیسا نیز گرچه تحت تاثیر معماری قرن هفدهمی اروپا و به طور خاص کلیساهای ایتالیایی قرار دارد اما به وضوح استفاده از عناصر، فضاسازی‌ها و سیستم سازه معماری ایرانی در آن مشهود است. نقاشی‌های داخل این کلیسا نشانه‌ای است از تلفیق شمایل نگاری‌های سنت لاتین و ارمنی. با این حال رنگ‌های لاجوردی و زنده به کار رفته در تزیینات نقاشی، یادآور هنرهای تزیینی در معماری ایرانی است.

عملیات مرمت در کلیسا

گرچه به اعتقاد محققان بنیاد آناستاسیس استادکارانی که این بنا را ساخته‌اند اروپایی بوده‌اند اما برای انجام پروژه خود از مصالح، فن آوری و عناصر معماری بومی استفاده کرده‌اند. مصالح اصلی به کار رفته در ایران این کلیسا خشت و آجر است.

قرارداد ایران و واتیکان
کلیسا پیش از آغاز مرمت در وضعیت بسیار نامطلوبی قرار داشت. بخش‌هایی از آن فرو ریخته و بخش‌های دیگری با خطر ریزش رو به رو بودند. ترک‌های موجود در تاق‌ها، نشست بخشی از ساختمان، آسیب‌های نمای حیاط کلیسا و همچنین برج ناقوس بخشی از مشکلات سازه‌ای و معماری این کلیسا پیش از آغاز عملیات حفاظتی هستند.

نمایی از داخل کلیسا

در سال ۲۰۰۳ میلادی، واتیکان هیئتی را مامور مطالعه و همچنین عقد قرار داد با سازمان میراث فرهنگی ایران کرد.. در سال ۲۰۰۵ مقدمات عقد قرارداد همکاری میان ایران و واتیکان فراهم و کمیته‌ای مشترک از کارشناسان ایرانی و ایتالیایی برای هدایت پروژه تاسیس شد. پس از آن مطالعات تاریخی بر روی نحوه شکل گیری کلیسا، گونه شناسی معماری و ساختار و آسیب شناسی آن آغاز شد. در حال حاضر عملیات مرمت و حفاظت با استفاده از کارشناسان ایرانی و ایتالیایی در جریان است و پیش بینی می‌شود در سال ۲۰۰۹ مرمت کلیسا و مدرسه مجوار آن به چایان برسد. برای مرمت تزیینات نقاشی این کلیسا از مرمت گران ایتالیایی استفاده خواهد شد. قرار است پس از پایان کارهای مرمتی، موزه‌ای نیز در محل کلیسا افتتاح شود که به تاریخ و هنر مسیحیان ایران اختصاص خواهد یافت. بودجه‌ای معادل ۶۰۰ یورو برای کل مراحل این پروژه از سوی واتیکان درنظر گرفته شده است.

محله جلفا اصفهان که در دوران صفوی گسترش یافت یکی از محلات تاریخی این شهر است و باز زنده سازی این کلیسا در قلب محله و اختصاص بخشی از آن به موزه، در زنده نگهداشتن بخش از خاطرات شهر و همچنین میراث هنر مسیحی اصفهان موثر خواهد بود.