کارنامه حافظ ۷۳ ساله میراث فرهنگی

بیژن روحانی

روز شنبه نوزدهم خرداد ماه، نخستین وزیر فرهنگ و هنر ایران در دولت موقت، دکتر پرویز ورجاند در سن ٧٣ سالگی در تهران درگذشت. حضور او در کابینه مهندس بازرگان و همچنین فعالیت پر رنگش در جبهه ملی ایران از او شخصیتی برجسته و شناخته شده در میان اهل سیاست ساخته بود. اما در کنار این زندگی سیاسی باید به نقش او در فرهنگ و میراث فرهنگی ایران هم اشاره کرد.

پرویز ورجاوند

تحصیلات

ورجاوند در سال ١٣١٣ در تهران به دنیا آمد. او که پس از اتمام تحصيلات مقدماتی، ابتدا رشته نقشه‌برداری را برای تحصیل انتخاب کرده بود پس از مدتی به سوی باستان‌شناسی جذب شد و لیسانس خود را در این رشته و سپس فوق لیسانس را در زمینه علوم اجتماعی از دانشگاه تهران کسب کرد و برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. ورجاوند در پاریس تحصیلات مختلفی را به اتمام ‌رساند. از یک سو دیپلم موسسه انسان شناسی را کسب کرد و از طرف دیگر دکترای خود را در زمینه معماری ایران باستان به پایان رساند و همچنین در دوره‌ای با عنوان مرمت و بازپیرایی بناهای تاریخی در دانشگاه سوربن پاریس شرکت کرد و پس از آن به ایران بازگشت. شرکت او در این دوره انگیزه‌ای شد تا بعدها در ایران دوره‌های تخصصی مرمت را پایه‌گذاری کند.

بازگشت به ایران

ورجاوند در ایران فعالیت‌هایش را ابتدا با حضور در دانشگاه و سپس موسسه تحقيقات علوم اجتماعی آغاز کرد. بخشی از تحقیقات او بر مساله ایلات و عشایر متمرکز بوده است که از آن جمله می‌توان به تحقیقاتش در مورد طوایف بختیاری اشاره کرد.

ورجاوند در زمینه آموزش‌های فرهنگی نیز فعالیت‌های گسترده‌ای انجام داده است. او پایه‌گذار مرکز برنامه‌ریزی و خدمات آموزش جهانگردی در ایران بود. مرکزی که توانست در تربیت اولین مدیران بخش جهانگردی و توریسم در ایران نقش مهمی بر عهده داشته باشد. او زمانی که به سمت مشاور عالی سازمان حفاظت از آثار باستانی در دوران پیش از انقلاب منصوب شد، دوره‌هایی تخصصی برای آموزش باستان‌شناسان، معماران، مرمت‌گران و استادکاران بناهای سنتی ترتیب داد.

در این دوره‌های ويژه علاوه بر آموزش‌های نظری، جنبه‌های عملی نیز مورد توجه قرار می‌گرفت و متخصصانی برای کار در سازمان حفاظت از آثار باستانی و موزه‌های کشور تربیت می‌شدند.

دوران وزارت

پرویز ورجاوند در یکی از بحرانی‌ترین سال‌های تاریخ معاصر ایران به عنوان وزیر وزارتخانه‌ای منصوب شد که به علت ماهیت آن، هدف انتقادها و همچنین در معرض خطرات ناشی از جو آشفته کشور بود. در دوران تصدی وزات فرهنگ و هنر عمده مسایل پیش روی او عبارت بودند ازتلاش برای حفظ بخشی از میراث فرهنگی ایران که در برابر خطر تخریب عمدی ناشی از خشم انقلابی قرار داشتند، باز کردن سینماها و مراکز فرهنگی تعطیل شده و تلاش برای دور نگاه داشتن و جداکردن مسایل فرهنگی و هنری از مسایل سیاسی.

عکسی از وزیران کابینه دولت موقت

او توانست برای نجات تخت جمشید از خطر تخریب، حکمی را از آیت‌الله محلاتی دریافت کند. همچنین در همان دوران به ابتکار او و شهریار عدل، کارشناس مستقل حوزه میراث فرهنگی، سه اثر ایران یعنی زیگورات چغازنبیل، تخت جمشید و میدان نقش جهان همزمان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند. جالب اینجاست که پیش از آن هیچ بنایی از ایران در این فهرست ثبت نشده بود. ثبت همزمان این سه اثر در سال‌های ابتدای انقلاب که میراث فرهنگی ایران با مشکلات مختلفی روبه‌رو بود توانست نظر سازمان‌های جهانی را به آثار ایران جلب کند.

ورجاوند همچنین برای بازگشایی سینماها با کارشکنی‌هایی رو به رو بود. او یک سال پیش در مصاحبه با خبرگزاری میراث فرهنگی ایران در این مورد چنین گفته است: "من سعی کردم سينماها را بازگشايي کنم و موضع گيری زياد بود. حتی يكی از فرمانداری‌ها برای مخالفت با اين كار در دو مرحله سينمای آن شهر را بست و جلو سينما شن و ماسه ريخت".

نویسنده و مترجم

ورجاوند علاوه بر مشاغل اجرایی، محقق، نویسنده و مترجم نیز بوده است. از مهمترین تحقیقات او می‌شود به تالیفی جامع در مورد سابقه تاریخی و آثار شهر قزوین درچهار جلد اشاره کرد. او بیش از چهل سال روی مساله تاریخ، شهرسازی، بناهای تاریخی و مسائل اقتصادی و سیاسی قزوین به عنوان یکی از مهمترین شهرهای مرکزی ایران از دوره ساسانی تا صفوی کار کرده است و در آخرین اثرخود به دنبال ترسیم دقیق چهره صفوی این شهر بود.
از دیگر آثار شاخص او می‌شود به کاوش‌های باستان شناسی رصد خانه مراغه و پیشینه دانش ستاره‌شناسی در ایران، میراث تمدن ایرانی در سرزمین‌های آسیایی شوروی، و روش بررسی و شناخت علمی ایلات و عشایر اشاره کرد.

ورجاوند در زمینه روزنامه‌نگاری نیز صاحب تجربه بود. او در مجله "هنر و مردم" که یکی از مجلات موفق در زمینه تاریخ و هنر در زمان پیش از انقلاب بود، حضوری فعال داشت وهمچنین مجله باستان شناسی را زیر نظر وزات فرهنگ و هنر پایه گذاری و منتشر کرد.

مخالفت با سد سیوند

پرویز ورجاوند جزو مخالفان جدی آبگیری سد سیوند بود و در این مورد با انجام ده‌ها مصاحبه در رسانه‌های مختلف نظریات خود را به روشنی ابراز داشت. انتقاد او متوجه این نکته بود که کارهای عمرانی بدون هماهنگی با دستگاه‌های فرهنگی، سبب آسیب‌های فراوانی به آثار تاریخی می‌شوند.

فهرست برخی از آثار پرویز ورجاوند

تالیف:
- سرزمین قزوین: سابقه تاریخی و آثار باستانی و بناهای تاریخی سرزمین قزوین
- سیمای تاریخ و فرهنگ قزوين
- کاوش رصدخانه مراغه و نگاهی به پیشینه دانش ستاره شناسی در ایران
- سفرنامه جنوب، سیر و سفری در کناره‌ها و جزایر دریای عمان
- پیشرفت و توسعه بر بنیاد هویت فرهنگی
- ایران و قفقاز (اران وشروان)
- روش بررسی و شناخت علمی ایلات و عشایر
- بامدی، طایفه‌ای از بختیاری، زیر نظر و با مشارکت پرویز ورجاوند
- فرهنگستان از آغاز تا امروز
- آثار تاریخی و معماری چوبی شهر تاریخی حاجی طرخان" آستراخان"
- شناسنامه شهر شیراز

ترجمه:
- خراسان و ماوراءالنهر، نوشته آ.بلنیتسکی
- سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی، نوشته ج.هواگ