ایران در حافظه‌ی جهان

بيژن روحانی

از اینجا بشنوید.

شاهنامه بایسنقری و وقف نامه ربع رشیدی، دو اثری هستند که از سوی ایران کاندیدای ثبت در فهرست "حافظه‌ی جهانی" یونسکو شده‌اند. سازمان آموزشی، علمی، و فرهنگی ملل متحد، یونسکو، از دهه‌ی نود میلادی برنامه‌ای را تحت عنوان حافظه‌ی جهان،Memory of the world، سازماندهی کرده است. هدف این برنامه جمع‌آوری، ثبت و حفاظت از میراث و اسناد مکتوبی‌ست که بازتاب تنوع زبانی، قومی، و فرهنگی جهانند.

تصویر یکی از صفحات شاهنامه بایسنقری

این اسناد و مدارک تاریخی همیشه در برابر خطر نابودی، فراموشی، و فرسایش قرار دارند. برنامه‌ی یونسکو شامل ثبت و حفاظت اسناد تاریخی و ارزشمند آرشیوها و کتابخانه‌های جهان است که می‌تواند به عنوان بخشی از حافظه‌ی بشری و جهانی تلقی شود. اولین قدم این برنامه تهیه‌ی فهرست از این آثار است. ثبت این فهرست از سال ١٩٩٧ آغاز شده و هر دو سال یک بار، کمیته‌ی حافظه‌ی جهانی با تشکیل جلسه، آثار کاندیداشده توسط کمیته‌ی ملی کشورها را بررسی و در صورت کسب صلاحیت آنها را در فهرست جهانی ثبت می‌کند تا به شناخته شدن و همچنین حفاظت آنها کمک بیشتری کرده باشد.
اما آثار معرفی شده از ایران دارای چه خصوصیاتی هستند؟

سوگواری فرامرز، پسر رستم - شاهنامه بایسنقری

شاهنامه بایسنقری
در سده‌ی نهم هجری و هم‌زمان با حکومت تيموریان، حمایت‌های شاهرخ، بایسنقر میرزا و سلطان حسین بایقرا از ادبیات و هنر و در کنار آن رفاه اقتصادی نسبی باعث شکوفایی هنر در سرزمین ایران آن روزگار شد. در زمینه‌ی کتابت، نسخه‌برداری، آرایش کتاب، نگارگری، و خطاطی آثار بسیار ارزنده‌ای تولید شد که تا دوره‌های بعدی نیز همچنان بی‌رقیب باقی ماند. شاهنامه بایسنقری از جمله این آثار است. این شاهنامه ٧٠٠صفحه‌ای دارای ٢٢ تصویر یا صحنه از داستان‌های کتاب است و ابیات آن با خط نستعلیق نوشته شده‌اند. کتابت شاهنامه به دستور شاهزاده بایسنقر میرزا و در شهر هرات و به سال ٨٣٣ قمری صورت گرفته و خطاط آن جعفر تبریزی (بایسنقری) بوده است. اما از نقاش یا نگارگر تصاویر اطلاعات چندان دقیقی در دست نیست. این اثر از شناخته‌شده‌ترین نسخ شاهنامه به شمار می‌رود. از ويژگی‌های سبکی تصاویر این شاهنامه می‌شود به فضاسازی‌های دوبعدی، استفاده از سطوح رنگی تخت، و تزئیناتی با موتیف‌های گیاهی و هندسی اشاره کرد. اهمیت شاهنامه بایسنقری از چند منظر قابل بررسی است: یکی ارزش ادبی آن به عنوان یکی از نسخ کهن شاهنامه، دوم ارزش بی‌نظیر تصاویر و نقاشی‌ها و آرایه‌های به کار رفته در آن و سوم از حیث خطاطی. این شاهنامه شاهدی است بر وجود یک مدیریت هنری نیرومند در دربار تیموریان که از یک طرف به ارزش‌های ادبی و از طرف دیگر به هنر تصویرسازی آگاهی کامل داشته است.

وقف‌نامه ربع رشیدی

وقف‌نامه ربع رشیدی
ربع رشیدی نام مرکز علمی و دانشگاهی بزرگی‌ست که در قرن هفتم در شهر تبریز توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی پایه‌گذاری و تأسیس می‌شود. در حال حاضر چیزی جز تلی خاک از این مجموعه‌ی بزرگ بر جای نمانده است اما عمده‌ اطلاعات ما در این مورد از وقف‌نامه این مرکز بزرگ به دست می‌آید که در حال حاضر در کتابخانه‌ی تبریز نگهداری می‌شود و به نام وقف‌نامه ربع رشیدی کاندیدای ثبت در فهرست حافظه‌ی جهانی است.

ویرانه‌های ربع رشیدی در تبریز

با تکیه بر این وقف‌نامه و همچنین از مکاتبات خواجه رشیدالدین با فرزندش می‌دانیم که این مجتمع به جز آن که مرکزی علمی بوده اهمیت اقتصادی نیز داشته است به طوری که برای استقلال مالی املاک فراوانی در تبریز و سایر شهرها وقف آن بوده است. همچنین کارگاه‌های تولیدی، کاروانسرا، حجره، حمام، آب انبار، خزانه، و قنات از تأسیسات این مرکز بزرگ بوده‌اند. در وقف‌نامه آمده است مرکز دارای دو کتابخانه بزرگ، بیمارستان، و کارگاه کاغذسازی بوده است. در این وقف‌نامه آمده که ۵٠ طبیب از هند و چین و شام و مصر در دارالشفاء یا بیمارستان آن به خدمت مشغول بودند که علاوه بر طبابت می‌بایست هر سال تعدادی دانشجو را نیز تعلیم می‌دادند. طبق متن وقف‌نامه، پزشکانی که در دارالشفاء کار می‌کردند می‌بایست به نوبت کشیک می‌دادند به طوری که در تمام شبانه‌روز یک نفر پزشک به همرا یک داروساز و یک دانشجو در دارالشفاء حضور داشتند. مداوای کارگران و مسافران رایگان بوده است.

وقف‌نامه رشیدی یکی از منابع دست اولی‌ست که از طرح بی‌نظیر وزیر ایرانی برای به وجود آوردن این مرکز علمی اقتصادی بی‌همتا به تفصیل سخن می‌گوید. مرکزی که پس از قتل خواجه رشیدالدین توسط ایلخان مغول کتابخانه‌اش به یغما می‌رود و خودش در گذار سال‌ها به تپه‌ای از خاک تبدیل می‌شود.
در هر حال ثبت این دو اثر مکتوب ایران در فهرست "حافظه‌ی جهانی" یونسکو می‌تواند از یک سو به حفاظت آن کمک کند و از سوی دیگر زمینه‌ی آشنایی پژوهشگران وعلاقه‌مندان را با بخشی از حیات فرهنگی ایران در قرون هفتم و نهم هجری فراهم آورد.

----------------------------------------------
برای اطلاعات بیشتر، ر.ک به: مسعود مرادی، ربع رشیدی جامع دانش‌های روز، کیهان فرهنگی، خرداد ١٣۶۶، شماره ٣٩.