طغیان علیه نمادها

بيژن روحانی

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

مقبره رضا شاه در شهر ری

وقتی که انقلاب می شود، آن هم انقلابی در ابعاد آن‌چه که در ایران اتفاق افتاد، هیچ حوزه‌ای از جامعه فارغ از تغییر و دگرگونی باقی نمی‌ماند. با گذشت بیست و هشت سال از تغییر نظام سیاسی در ایران، نظریات متفاوتی در مورد عملکرد دستگاه‌های فرهنگی و به‌طور کلی دیدگاه فرهنگی نظام وجود دارد. اما سرنوشت میراث فرهنگی در ایران پس از انقلاب در چه مسیری افتاد و اصولن میراث فرهنگی در ایدئولوژی جدید چه تعریفی دارد؟

در این چند گفتار به طور مختصر فراز و نشیب این حوزه را پس از انقلاب با هم مرور خواهیم کرد:

مدافعان عملکرد فرهنگی انقلاب معتقدند، دیدگاه و نگرش دولت به میراث فرهنگی، پس از انقلاب نسبت به دوران گذشته، با خصوصیات اعتقادی و فرهنگی ایرانیان بیشتر سازگاری دارد در حالی‌که منتقدان این نکته را مطرح می کنند که کاستی‌هایی در راه شناخت، حفاظت و معرفی آثار تاریخی در ایران وجود دارد. گروهی نیز همواره این نظریه را مطرح کرده‌اند که برخی آثار به‌خصوص آثاری که با ایدئولوژی حاکم هم‌خوانی نداشته باشد، به عنوان مثال آثار پیش از اسلام، صدمه دیده و یا گاهی اوقات با بی‌توجهی رو به رو شده و یا برای نجات آنها از خطر نابودی اقدامی صورت نگرفته‌است. در این موارد پاسخ سازمان‌های متولی آثار تاریخی‌-‌فرهنگی چنین بوده است که هیچ تبعیضی در حفاظت از آثار وجود ندارد.

آرامگاه کوروش در جشن‌های ۲۵۰۰ ساله

خشم انقلابی و سنگ‌های طاغوت
بسیاری از تحلیل گران انقلاب، چه موافق و چه مخالف، جشن‌های دو هزار پانصد ساله شاهنشاهی در دهه پنجاه را، به دلیل خرج و مخارج هنگفت و سرسام‌آور آن، دلیل آغاز پاره‌ای اعتراضات و مخالفت‌ها با حکومت پهلوی می دانند. آن سخنرانی معروف محمدرضا شاه مقابل مقبره کوروش در پاسارگاد و رژه سربازان هخامنشی از مقابل پلکان اصلی تخت جمشید، در حقیقت عاملی بود که در ذهن برخی از انقلابیون، میراث امپراتوری‌های پیشین و به‌ویژه دوره هخامنشی، با خطاهای دوره پهلوی شریک قلمداد شدند.

و به این ترتیب بود که بلافاصله پس از انقلاب، آیت‌الله خلخالی به همراه عده‌ای، به قصد نابود کردن مظاهر طاغوت، به سمت تخت جمشید حرکت می کند.

با این حال یکی از نکات قابل ذکر این دوره، صدور اعلامیه‌ای به امضای آیت‌الله طالقانی است که اموال و اشياء داخل کاخ‌های سلطنتی را متعلق به مردم می‌داند و نسبت به تخریب، یا غارت آنها هشدار می دهد. به همین دلیل گزارش‌های رسمی بسیار اندکی از تخریب یا سرقت از کاخ‌های سلطنتی در روزهای اول انقلاب در دست است.

چکمه‌های باقی‌مانده از مجسمه رضا شاه در کنار کاخ سعدآباد تهران

تخریب مقبره شاهان
اما گرچه تخت جمشید از تخریب نجات یافت ولی مقبره رضاشاه در جوار حرم شاه‌ عبدالعظیم در شهر ری توسط آیت‌الله خلخالی، آن‌گونه که خود در خاطراتش شرح داده‌است، تخریب شد. در حقیقت خشم انقلابی مانع از آن شد تا این مقبره به عنوان بخشی از تاریخ معاصر ایران با تمام فراز و فرودهايش حفظ شود.

مقبره ناصرالدین شاه نیز در شاه عبدالعظیم که دارای سنگ قبری بسیار نفیس و ارزشمند است کم مانده تخریب شود که با هوشیاری افرادی از اداره حفاظت از آثار باستانی به مکان دیگری منتقل شد و سالها بعد، زمانی که التهاب انقلابی فروکش کرده بود، در کاخ گلستان و در بخش خلوت کریمخانی به نمایش گذاشته شد. اکنون نشانی از این مقبره در حرم شهر ری به چشم نمی‌خورد.

بخشی از سنگ‌قبر ناصرالدین شاه - عکس از پشت شیشه

تغییر حساسیت‌ها
اما نکته جالب توجه واکنش جامعه به این حرکات انقلابی است. اگر حجم مقالات، یادداشت‌ها و اطلاع‌رسانی‌هایی را که در مورد همان موارد تخریب شده و یا خطری که تخت جمشید را در روزهای نخستین انقلاب تهدید می‌کرد با حساسیت جامعه در این روزها مقایسه کنیم به اختلافات قابل توجهی می رسیم.

به عنوان مثال در این یکی دو سال اخیر، صدها مقاله و یادداشت در مورد آبگیری سد سیوند نوشته شده و انجمن‌هایی غیردولتی که نگران سرنوشت منطقه باستانی پشت سد هستند تشکیل شده اند. اما جالب است بدانید اطلاعات ما در مورد این که چه‌طور قرار بود تخت جمشید تخریب شود و یا سایر جزییات دیگر در این رابطه اندک است.

نتیجه آن که خودآگاهی جامعه ایرانی در طول این سه دهه به طرز چشمگیری نسبت به ثروت‌های فرهنگی در حال رشد کردن است. اگر خشم و شور انقلابی خود را با بخشی از آثار تاریخی ایران در تقابل می دید، گناه آن تنها به گردن نیروهای انقلابی نیست، بلکه ناآگاهی یا بی‌تفاوتی بخش‌هایی از جامعه نیز در آن تصمیمات موثر بوده‌اند.