خشت و خورشید

بيژن روحانی

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

پنجم دی ماه وقتی که زلزله آمد، در کنار اخبار غم انگیزی که لحظه به لحظه از کشته ها و زخمی ها و نیازهای مردم بم می رسید، خبر دیگری هم تاسف و افسوس بسیاری از مردم را برانگیخت: ارگ بم تخریب شد.

ارگ بم سالیان درازی بود که در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده بود و در چند نوبت عملیات مرمت و حفاظت در بخش هایی از آن اجرا شده بود. همچنین برگزاری دو دوره کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران در ارگ بم در سال های دهه هفتاد خورشیدی توجه بسیاری از علاقه مندان، محققان و دانشجویان را به این مجموعه خشتی بی نظیر جلب کرده بود.

اما با این همه وقتی که زلزله آمد، بزرگترین شوک بعد از دیدن ویرانه های ارگ، فهمیدن این نکته بود که اسناد و مدارک کافی از وضعیت ارگ بم پیش از زلزله در اختیار نیست. از آنجایی که ارگ بم شهرت جهانی داشت و همچنین در یاد و حافظه بسیاری از مردم ایران به عنوان سمبل معماری خشتی ایران ثبت شده بود، آغاز اقدامات فوری برای حفاظت از باقی مانده های ارگ بسیار ضروری بود.

اقدامات ایران در این مرحله با توجه و حساسیت نهادهای جهانی و بین المللی رو به رو شد. ارگ بم پس از زلزله بلافاصله در کانون توجه سازمان هایی مثل یونسکو قرار گرفت و در مدتی کوتاهی در فهرست میراث جهانی بشر به ثبت رسید.

از همان روزهای اول پس از زلزله، در کنار امداد رسانی به اهالی بم، تلاش برای نجات ارگ هم در جریان بود. ابتدا گمان می شد در شرایطی که مردم نزدیکترین کسان و خانه و زندگی خود را در زلزله از دست داده اند، اگر پروژه حفاظت از ارگ آغاز شود، شاید با اعتراض کسانی مواجه گردد. اما در عمل قضیه کاملا برعکس بود. توجه به میراث بم از سوی سازمان میراث فرهنگی، یونسکو، کارشناسان ایرانی و خارجی، دانشجویان معماری و باستان شناسی و مرمت، شرکت ها و گروه های خصوصی، بسیاری از مردم بم را امیدوار کرد که این شهر فراموش نخواهد شد. در حقیقت ارگ بم، سند ماندگاری بم شد.

با استقرار کارشناسان در محل، بحث عمده حفاظت از بناهایی بود که نیمه ویران بودند و احتمال تخریب آنها بر اثر پس لرزه ها وجود داشت. بنابراین لازم بود تا به هر وسیله ممکن از گسترش تخریب ها جلوگیری شود. بحث دیگر وجود آوار بود.

شاید به نظر برسد که می توان آوارها را با وسایل مکانیکی به راحتی از ارگ خارج کرد. اما آوارهای ارگ بم حاوی اطلاعات بسیار گرانبهایی هستند که خارج کردن آنها از ارگ کار بسیار دشواری است. به عنوان مثال بر اثر زلزله در بسیاری از قسمت های ارگ، خشت هایی پیدا شده که تاریخ نگاری بم را وارد مرحله جدیدی می کند. خشت هایی که از لای آوارها به دست می آیند می توانند تاریخ دیگری از ارگ را بازگو کنند.

یکی از بحث های بسیار مهمی که در مورد آینده پروژه حفاظت از ارگ بم مطرح است نحوه مرمت آن است. این بحث هنوز بین کارشناسان نیز وجود دارد که مرمت ارگ بم باید به چه سئوال هایی پاسخ بگوید؟ آیا لازم است تمام قسمت های ویران شده کاملا بازسازی شود؟ آیا در این صورت اسناد و مدارک کافی برای بازسازی ارگ به آن صورتی که پیش از زلزله بوده وجود دارد؟ آیا باید نشانی از زلزله به صورت یک واقعه بزرگ تاریخی در ارگ باقی بماند؟ یعنی بخش هایی از ارگ بازسازی نشود و به همین صورت حفظ و نگهداری شود تا برای آیندگان یادبودی از زلزله و ویرانی های آن بر جای بماند. در این صورت چه بخش ها و چه قسمت هایی باید به همین صورت نگهداری شود؟

برخی از کارشناسان سئوالات دشوارتری را پیش می کشند. آنها معتقدند با توجه به این که ارگ بم تاریخی طولانی و دوره های معماری مختلفی را از سرگذارنده، در مرمت، بازسازی کدام دوره تاریخی باید مورد توجه قرار گیرد؟ دوران پیش از اسلام؟ یا معماری ارگ در قرون اولیه اسلامی؟ یا چهره صفوی و قاجاری ارگ؟ تمام این بحث ها و پرسش ها کار حفاظت و تصمیم گیری در مورد آینده ارگ را با دشواری رو به رو می کند و به همین دلیل خیلی ها بر این اعتقادند که به یک راه حل واحد درمورد ارگ نمی توان رسید بلکه هر بخش آن نیازمند طراحی ويژه است.

در هر حال توجه به بم و میراث ماندگار آن پس از زلزله بیشتر شد. شاید به جرات بتوان گفت که ارگ بم در حال حاضر یکی از فعال ترین پروژه های میراث فرهنگی در ایران است. زلزله آغاز اتفاقی جدید برای ارگ بم بود.

لینک مطلب مرتبط