گفتارهایی در باب میراث فرهنگی

بيژن روحانی

شنیدن فایل صوتی برنامه

در گفتار گذشته به حفاری غیر مجاز در محوطه های تاریخی اشاره کردیم و برخی آسیب های آن را نشان دادیم. گفتیم هدف باستان شناسان تنها به دست آوردن اشیاء قدیمی و با ارزش از محوطه های تاریخی نیست. آنها به دنبال اطلاعاتی هستند که بتواند در کنار اشياء به دست آمده، فرضیه هایی را در مورد یک وضعیت تاریخی به اثبات رسانده یا در روشن شدن آن کمک کند. به عنوان مثال اگرباستان شناس نداند یک شئ تاریخی از کدام محوطه به دست آمده و یا به هنگام اکتشاف در چه موقعیتی قرار داشته و در کنار چه چیزهای دیگری بوده، نمی تواند تصویر درستی از موقعیت تاریخی آن اثر به دست بدهد.
حفاران غیر مجاز که فقط و فقط به فکر به دست آوردن اشياء قیمتی از حفاری های هستند و نسبت به ثبت رویدادهای هنگام حفاری توجهی از خود نشان نمی دهند بخش بزرگی از اطلاعات ارزشمند را از بین می برند. اگر زمانی به یکی از محوطه هایی که توسط باستان شناسان حفاری علمی می شود سر بزنید، مشاهده می کنید که قسمت های حفاری شده مدام عکاسی و نقشه برداری می شود و موقعیت هر اثری که به دست می آید قبل از خروج از دل خاک ثبت می گردد. اما آیا این اطلاعات برای حفارانی که در دل شب و با وسایل مخرب محوطه های باستانی را زیر و رو می کنند اهمیت دارد؟

واضح است که برای حفاران غیر مجاز، بقایای معماری هیچ اهمیتی ندارد. بنابراین آنها برای آن که زودتر به شئ قیمتی دست پیدا کنند هر چیز دیگری را ویران و نابود می کنند. یکی از مهمترین مسایلی که همیشه سر راه باستان شناسان قرار دارد آن است که چگونه در جریان حفاری به آثار و بقایای معماری زير خاک آسیبی وارد نکنند. شما تا زمانی که روی خاک ایستاده اید از داخل آن خبر ندارید و نمی دانید با کندن یک نقطه به چه چیزی برخورد می کنید. بنابراین کار باید با وسواس و دقت پیش برود و به محض برخورد به هر چیزی که بتوان از آن اطلاعاتی استخراج کرد باید متوقف شود. اگر حفاری علمی به یک دیوار سنگی باستانی برخورد کند راه خود را تغییر می دهد تا از کنار آن حرکت کند و به این ترتیب بتواند طول و عرض آن را به دست آورد. اما طبیعی است که این دقت ها در کار حفاران غیر مجاز وجود ندارد. آنها بقایای معماری را نابود می کنند و از وسط آن عبور می کنند تا زودتر به گنجینه ها دست پیدا کنند.

نکته مهم دیگر آشنایی با روش های صحیح حفاری است تا اشياء تاریخی سالم از زیر خاک بیرون بیایند. اکثر قریب به اتفاق حفاران غیر مجاز با این روش های آشنا نیستند و با وسایلی که مناسب کار باستان شناسی نیست اقدام به حفاری می کنند.

بحث دیگر حفاظت پس از کاوش است. یک شئ تاریخی ممکن است چند هزار سال در دل خاک قرار گرفته باشد. این شئ فلزی، سفالی، سنگی یا هر چیز دیگر طی چند هزار سال با محیط اطراف خود از نظر دما و رطوبت به تعادل رسیده است. اما وقتی که پس از قرن ها ناگهان از خاک بیرون می آید با تغییر ناگهانی شرایط احتیاج به حفاظت های ويژه دارد. این امر به خصوص در مورد اشياء فلزی صادق است. گزارش هایی از منطقه لرستان ایران در دست است که نشان می دهد در تعدادی از گورستان های تاریخی ، مفرغ های چند هزار ساله این منطقه پس از آن که توسط حفاران غیر مجاز از خاک بیرون آورده شده اند به دلیل قرار گرفتن ناگهانی در معرض هوا و به هم خوردن تعادل محیطی و عدم محافظت به موقع، پودر شده اند و از بین رفته اند. مفرغ های لرستان که مروبط به دوران مس تا آغاز عصر آهن هستند از شهرت جهانی برخوردارند.

در برخی موارد، حفاران روستاییان یا افراد محلی هستند که به باندهای قدرتمند قاچاق اشیاء عتیقه وابسته نیستند و یا نمی توانند به آنها دسترسی پیدا کنند. این افراد در اکثر موارد از ارزش یافته های خود آگاه نیستند. بنابراین وقتی نمی توانند اشياء پیدا شده را به دلیل عدم آشنایی با واسطه ها و یا ترس از گرفتار شدن به فروش برسانند معمولا اشياء طلایی یا نقره ای را ذوب می کنند تا بتوانند بابت طلا و نقره آن پولی به دست بیاورند.

می بینیم که حفاری غیر مجاز برخلاف تصور عموم که فکر می کنند بزرگترین زیان آن خروج اشياء با ارزش از کشور است، آسیب هایی بسیار جدی تر به دنبال دارد که باید نسبت به آن آگاه بود. در گفتارهای بعدی در مورد سابقه حفریات غیر مجاز، محوطه های مشهور مورد دستبرد واقع شده و روش های مقابله با این پدیده صحبت خواهیم کرد.