گفتارهایی در باب میراث فرهنگی

بيژن روحانی

شنیدن فایل صوتی

در گفتار قبل با هم در مورد زندگی جدید در شهرها و محلات تاریخی صحبت کردیم و به دو راه حل متفاوت در برخورد با بافت تاریخی شهرها اشاره کردیم. راه حلی که در کشورهای اروپایی مورد توجه قرار گرفته و باعث شده تا مرکز تاریخی شهرها همچنان به عنوان کانون های زنده و فعال شهری باقی بمانند و با اجرای طرح های مستمر مرمت شهری از فرسودگی آنها جلوگیری شود. از طرف دیگر به این اشاره کردیم در بعضی کشورها از جمله ایران، محلات تاریخی یا تخریب می شوند و یا در اثر بی توجهی چنان فرسوده می گردند که ساکنان اصلی آن محلات در نهایت ترجیح می دهند به قسمت های جدید شهر کوچ کنند.
در این برنامه با هم در این مورد بیشتر صحبت می کنیم و به مثال های دیگری اشاره خواهیم کرد.

شاید سئوالی که در این بین مطرح شود این باشد که چگونه ساختمان های قدیمی و تاریخی می توانند جوابگوی نیازهای جدید باشند و چطور همچنان می شود از محلات تاریخی شهرها استفاده های امروزی کرد؟ واقعیت آنست که بسیاری از ساختمان هایی که امروز جزو بناهای تاریخی محسوب می شوند در روزگار خود برای پاسخ گویی به نیازهایی ساخته شده بودند که امروز یا آن نیازها وجود ندارد و یا تغییر شکل داده است. از طرف دیگر با پیشرفت تکنولوژی و اضافه شدن به امکانات و وسایل رفاهی جدید، شهروندان خواهان استفاده از آنها در محیط کار و زندگی خود هستند. امکانات و وسایلی که در ساختمان های تاریخی وجود ندارد.

اما این ها مشکلاتی بدون راه حل نیستند. نمونه های بسیار موفقی از تلفیق تکنولوژی و امکانات رفاهی جدید در ساختمان های تاریخی وجود دارد. در بسیاری اوقات تغییر کاربری یک ساختمان تاریخی و اضافه کردن امکانات جدید راهی است برای تدوامی حیات و زندگی آن ساختمان و در نهایت مجموعه های اطراف آن. تغییر کاربری به این معناست که ساختمان یا بنایی که در گذشته برای یک استفاده خاص ساخته شده بوده است امروز با حفظ تمام ارزش های معماری و تاریخی خود کاربرد دیگری پیدا کند. مثلن یک خانه اشرافی و تاریخی در دل یک محله قدیمی تبدیل به موزه شود و یا مجموعه ای از ساختمان ها کاربری ادارای پیدا کنند و یا مثال های دیگری از این دست. در آینده در مورد روش های گوناگون تغییر کاربری ساختمان های تاریخی و نکات مثبت و منفی آن بیشتر صحبت خواهیم کرد اما این جا هدف ما از بحث در مورد این تغییرات، نشان دادن یکی از راه هایی است که با استفاده از آن می توان محلات و بافت تاریخی شهرها را هم با نیاز های روز آشتی داد و هم به حفظ جنبه های فرهنگی- تاریخی آنها کمک کرد. بدیهی است این روش ها در مورد ساختمان های مسکونی تاریخی نیز به کار گرفته می شود. در بسیاری از کشورها شهرداری ها قوانین بسیار سخت گیرانه ای در مورد ساختمان های قدیمی دارند. نمای خارجی ساختمان ها به هیچ وجه نمی تواند تغییر کند و باید همچنان شکل اصلی خود را حفظ نماید. اما در داخل ساختمان با رعایت مجموعه مقرارتی، ساکنان می توانند امکانات جدید از قبیل وسایل حرارتی و یا دیگر وسایل رفاهی جدید را به ساختمان خود اضافه کنند به شرط آن که ترکیب اصلی معماری بنا را حفظ کنند. به این ترتیب زندگی در بافت های تاریخی از جریان نمی افتد.

اما همیشه، متروک شدن محلات تاریخی باعث فرسودگی و از بین رفتن آنها نیست. بسیاری اوقات استفاده خارج از ظرفیت یا استفاده نامتوازن از بافت تاریخی باعث آسیب های جبران ناپذیری می شود. در این مورد به بررسی چند مثال از ایران می پردازیم:

حتمن همه شما چه اهل تهران باشید و چه شهرهای دیگر با نام خیابان لاله زار آشنا هستید.

قبلن هم در برنامه میراث فرهنگی اشاره مختصری به این خیابان کردیم. لاله زار یکی از خیابان هایی بود که در دوران قاجار احداث شد. ناصرالدین شاه با دیدن فرنگستان به هوس افتاد تا دارالخلافه، خیابانی به سبک فرنگی داشته باشد. این بود که لاله زار در میان باغی که به همین نام موسوم بود احداث شد و بعدها محل کافه ها، هتل ها مغازه های معروف، تیاترها و کمی بعد سینماهای تهران شد. لاله زار خیابانی بود با معماری ويژه. خیابانی که از یک طرف نماد تحول در تهران بود و از طرفی دیگر عناصری از معماری ایرانی را در ساختمان های آن کاملن مشهود بودند. لاله زار برای سال ها یکی از مراکز فرهنگی و تفریحی تهران بود. در بیشتر کشورهای دنیا هرگز اجازه داده نمی شود این چنین خیابان ها و محلاتی به راحتی از بین رفته و یا تغییر شکل دهند. اما کافیست امروز از خیابان لاله زار گذر کنیم: مششکل این خیابان و کوچه های اطراف آن، متروک شدن نیست، بلکه استفاده خارج از ظرفیت و نامتناسب از فضاهای آن است. در حال حاضر تمام ساختمان ها به مرکز فروش قعطات الکتریکی و برقی تبدیل شده اند. هنگام گذر از این خیابان کابل های فوق سنگین برق و سایر تجهیزات صنعتی را می بینید که توسط قرقره ها از روی نمای ساختمان های قدیمی بالا کشیده می شوند تا مثلن در انبار یا دفتر عمده فروشی که در طبقه دوم یا سوم جای دارد قرار بگیرند. لاله زار تمام چهره و سیمای تاریخی و فرهنگی خود را زیر بار استفاده ی تجاری نامناسب از دست داده است.

مشکل لاله زار و بسیاری خیابان ها یا محلات تاریخی دیگر، کاربری های جدیدی است که هیچ تناسبی با هویت و بافت تاریخی آنها ندارند.

بنابراین اگر در بسیاری کشورها با تغییر کاربری و اضافه کردن بار فرهنگی به محلات تاریخی آنها را حفظ می کنند در عوض در نقاطی دیگر با استفاده های کاملن مغایر با ظرفیت بافت تاریخی باعث نابودی تدریجی آنها می شوند.