«محصص، راه نوآوری را باز کرد»

نیک‌آهنگ کوثر

چندی پیش، اردشیر محصص طراح بزرگ ایرانی ساکن آمریکا درگذشت. محصص سال‌های آخر زندگی خود را در نیویورک به سر برد و با بیماری شدید خود دست و پنجه نرم کرد.

با سخاورز در مورد نقش اردشیر محصص در هنر طراحی و کاریکاتور ایرانی گفت و گو کرده‌ام.

من هیچ‌وقت به اردشیر به عنوان کاریکاتوریست و کارتونیست نگاه نکرده‌ام. برای این‌که برداشت ما و آن قالبی که از کارتونیست می‌شناسیم با کاری که اردشیر می‌کرد کاملاً متفاوت بود.

گرچه برای مدت کمی در شروع، کارش در «توفیق» و بعد در نشریاتی مثل «فردوسی» به کار ادیتوریال نزدیک بود ولی از آن به بعد جدا شد و همیشه به کار و روش او به عنوان یک آرتیست و هنرمند و طراح هجایی نگاه کرده‌ام.

او کار طراحی را از جایی که بود گرفت و به ‌جایی رساند که در جامعه‌ی ما و ایران بی‌سابقه بود و شخصاً برای من، ارزش کارهای اردشیر به این است که مشابهی برای ابداع و کاری که به‌وجود آورد، نداشتیم.

احمد سخاورز/ عکس: نیک‌آهنگ کوثر

سوالی که برای خیلی‌ها پیش آمد این است که چرا اردشیر محصص با وجود توانایی و هنر بالا‌یش نتوانست به آنچه حقش در رسانه‌های غربی بود، دست پیدا بکند و تقریباً ار دایره رسانه و مطبوعات محو شد.

با این موضوع موافق نیستم. چون اردشیر کارش را انجام داد و حتا کارهایی که در رابطه با انقلاب ایران کرد، بسیار ارزشمند و خوب است.

هیچ‌وقت ندیدم کاملاً ارتباطش قطع شده باشد. کار اردشیر ورای کاری بود که ارتباط مستقیم با روز و مسایل روزمره و خبر روز داشته باشد.

او یک جهان‌نگری داشت و نمی‌توانیم کار او را در محدوده‌ی خاصی قرار بدهیم. کارهای اردشیر همیشه ارتباط خود را با رسانه‌ها حفظ کرده بود.

طرحی از اردشیر محصص/ منبع:پرشین کارتون

تاثیر اردشیر محصص روی هم‌دوره‌ای‌هایش چگونه بود؟

فکر می‌کنم اردشیر راه را باز کرد تا کارهای تجربی شروع شود و وحشت از این‌که برچسب‌های مختلف به آدم‌ها زده شود، از بین برود. در آن زمان برچسب زدن خیلی راحت بود.

کار روزنامه‌ای، کار بازاری، کار روشنفکری و... حتا بعضی‌ها این نوع کارها را مسخره می‌کردند ولی اردشیر با پا‌فشاری زیاد راهی را دنبال کرد که شاید در آن زمان چندان مردم‌پسند نبود.

فقط گروه خاصی از منتقدان و روشنفکران می‌توانستند با آن ارتباط برقرار کنند. کاری نداشت که چه صحبتی در موردش می‌شود و کارش را انجام داد. این باعث شد که نسل بعدی بتواند راحت‌تر در نوآوری قدم بگذارد.

همان‌طور که می‌بینیم درهای هنر کاریکاتور برای نسل بعدی باز شد و الان نتایج آن را در زمینه‌هایی که کار کرده‌اند، می‌بینیم.

این مساله که فضای کاری صرف یک کاریکاتور در رابطه با خبر روز و کار روزنامه‌ای و ادیتوریال باشد، شکست و بعد از آن زمینه‌ی انجام کارهای هجایی و بر اساس تفکرات و مسایل فلسفی و الزاماً مسایل ذهنی با یک انتهای باز از سوی اردشیر فراهم شد.

آقای سخاورز، تاثیر آشنایی محصص با هنر نگارگری ایران چقدر در هویت بخشیدن به کارش و آن نوع طراحی موثر بود؟

بسیار زیاد، برای این‌که به نظر من تنها کسی است که موتیف‌های ایرانی را به آن حد در کارش استفاده کرده است.

بخشی از کاریکاتورهایی که ما در ایران دیده‌ایم به شکل و انحای مختلف آن رنگ و بوی ایرانی را داشتند. ولی یادم نمی‌آید هیچ‌کس از موتیوها به شکلی استفاده کرده باشد که منجر به انتخاب قالب بر اساس موتیو‌های ایرانی باشد.

در بیشتر کارهای مینیاتور، بر اساس سبک‌هایی بر مبنای قهوه‌خانه‌ها و نقاشی‌های دوران قاجار و آن‌طور خط کشیدن‌ها و تذهیب‌هایی که در کتاب‌های مختلف وجود داشت، استفاده کرد.

این سبک را به‌وجود آورد که وقتی درست نگاه می‌کردیم، می‌دیدیم که توانست ۱۰۰ در‌صد آن رنگ و بو را ادامه بدهد. می‌توانم بگویم از نظر سبک کار و خط کشیدن یک سر و گردن از همه جلوتر است.

صرف نظر از مفاهیمی که او داشت دنبال می‌کرد، حتا نگاه کردن به کار، می‌توانست فی‌النفسه نشان دهد که کار چه کسی است. نکته‌ی پر اهمیت در مورد این موضوع ایرانی بودن کارهای محصص بود.

طرحی از اردشیر محصص/ منبع:پرشین کارتون

فقدان اردشیر محصص برای جامعه‌ی هنری و مطبوعاتی ایران بسیار سنگین است به خصوص آن‌هایی که با اردشیر محصص در مطبوعات قلم می‌زده‌اند.

از دست دادن اردشیر لطمه‌ی بزرگی است. از یک‌سو هنر کاریکاتور ایران و از سوی دیگر نقشی که این شخص در این راستا داشته است، هیچ‌وقت فراموش نمی‌شود.

امیدوارم کارهای اردشیر، الگویی برای نسل جوان کاریکاتوریست ایرانی باشد که دنباله‌روی فرم و شکل و روش‌هایی باشند که خصوصیت ایرانی را دنبال کند.

بخش زیادی از کارهایی که در ایران انجام می‌شود چه خط کشیدن و چه شکل، دنباله‌ی کارهای غربی است. خصوصاً با ظهور کامپیوتر، کارها، غربی‌تر شده است.

در مورد کارهای اردشیر این امید را دارم که نشان بدهد، این امکان وجود دارد که فرد هم کار جهانی ارایه بدهد و در عین حال بتواند آن رنگ و بوی ملی و اقلیمی خود را دنبال بکند.