آقای شهردار! می‌دانید چه مسئولیتی را پذیرفته‌اید؟

کیومرث مسعودی
پژوهشگر و جامعه‌شناس شهری

آقای شهردار، شما وارث مسایل و مشکلات شهری هستید که در کوتاه زمان از یک قلعه - شهر فئودالی به یکی از 15- 10 کلان‌شهر بزرگ دنیا بدل شده است. بدون آن‌که از حداقل زیرساخت‌ها و استانداردهای شهری یک کلان‌شهر - و کمتر از آن - حتی از امکانات و زیرساخت‌های شهری یک شهر کوچک و موزون، برخوردار باشد.

شما با مجموعه‌ای پیچیده و در هم تنیده از مسایل و تنگناهایی مواجه‌اید که طی دوره پایتخت شدن تهران هیچ کدام در دوره و زمان خودشان حل نشده‌اند. لذا شما همچون باستان‌شناسان و یا زمین‌شناسان باید لایه‌های مختلف مسایل و مشکلات دوره‌های قبلی را که روی‌هم تلنبار شده‌اند،‌ شناسایی کنید و بعد به فکر حل این معضلات تاریخی شهر باشید.

تهران با موقعیت استقراری در حد فاصل دشت و کوهستان

آقای شهردار پیش از شما 150 شهردار در دوره‌های مختلف بر این مسند نشسته‌اند؛ با اندیشه‌ها و نیات سیاسی متفاوت. عده معدودی خدمت کرده‌اند و نامهری دیده‌اند، (دوره‌های رونق) عده‌ای با شهر همچون اداره برخورد کرده‌اند (دوره‌های رکود) و فقط شهردار بوده‌اند و شهر را به انبوه ضوابط و مقررات سپرده‌اند؛‌و برای عده‌ای این مسند سکوی پرش به پست‌های بالاتر بوده است (دوره شعار و ظاهرسازی) حال شما باید تکلیفتان را با این مسند،‌و این کلان‌شهر و انبوه مسائل و مشکلات آن روشن کنید.

نگارنده به عنوان پژوهشگر شهری، که حدود نیمی از عمر خود را با مسایل ریز و درشت تهران درگیر بوده است، وظیفه خود دانستم که انبوه مسایل و مشکلات شهر را به طور گذرا مرور کنم، و تجربیات هر چند محدود خود را در مورد برخورد با این اژدهای خسبیده در پای البرز، که آب دو رودخانه را می‌بلعد و باز تشنه است، و نفیر مرگبار و مسمومش هوای شهر و کیلومترها اطراف آن را زهرآگین ساخته، بیان کنم. اژدهایی که علیرغم هیبت ترسناکش بسیار ضعیف و آسیب‌پذیر است و با زلزله‌ای یا در شکاف گسل‌ها فرو می‌رود و یا زیر خروارها سنگ مدفون می‌شود.

آقای شهردار! شهر انعکاس عینی‌ ذهنی و پیچیده نظام اجتماعی‌ اقتصادی و فرهنگی حاکم بر شهر است، لذا هنگامی که شهر بر پایه بنیان‌های درآمدی ساکنین‌اش چند پاره می‌شود، کالبد شهر نیز گسیخته شده و هر پاره شهری مستقل، ساز خود را می‌زند و پر بیراه نیست اگر بگوئیم این شهر مریضی است در آستانه مرگ،‌ آتشفشانی است در آستانه انفجار، و موجودی فرتوت و در هم شکسته که هر لحظه ممکن است شاهد ایست قلبی و مغزی‌اش باشیم.

آقای شهردار احساساتی شدن در مباحث شهری سم مهلک است، ولی بدانید که هزاران استاد فرهیخته و محقق شهری با دغدغه زلزله و فاضلاب و ترافیک و حاشیه‌نشینی و ده‌ها نگرانی دیگر جوانی خود را فدای این شهر نموده‌اند، بی آن‌که نام یا نانی از این راه جسته باشند.

این گروه نخبگان فارغ از گرایشات سیاسی و اعتقادی سرداران سپاه و مشاورین مدیرانی توانند باشند که خواهان دگرگونی اساسی در ساختار کالبدی و عملکردی شهراند و جستجوگر راه حل‌های واقع‌بینانه و منعطف و عدالت‌جویانه برای بیشمار مسایل و مشکلات و تنگناهای این کلان‌شهر پای در گل مانده.

آقای شهردار! تصور آن‌که در دوره کوتاه مدیریت شما‌ و یا هر کس دیگر‌ بتوان مشکلات را حل نمود تصوری غیر واقعی است. لذا بکوشید که در دوران مدیریتی خود بنیان‌های نوینی برای گردآمدن صاحب‌نظران و مدیران اجرائی و سایر مدیران موثر در عمران شهر،‌ گذاشته شود و با اتخاذ رویکردی علمی و راهبردی‌هایی مطلوب امکان حل مسایل و مشکلات شهر را در دراز مدت،‌ و بر اساس اولویت‌ها فراهم آورید.

آقای شهردار! همان طور که پیشتر اشاره شد مسایل و مشکلات شهر تهران اگر در دوره و زمان خود مطرح می‌شدند، چه بسا با هزینه‌ای اندک،‌ و با آثار و پیامدهای محدود حل شدنی بودند. لیکن به دلایل مختلف این مشکلات لایه لایه بر هم تلنبار شده و با مسایل معاصر شهر در آمیخته گردیده که نتیجه آن انبوهه‌ای در هم پیچیده از مشکلات و کلافی سر درگم شده است. به طوری‌که اگر مدیریت شهری به راهکارهای علمی و مشاورین صاحب‌نظر و پشتوانه مردمی تجهیز نشود، بی‌شک در برابر این مشکلات از پا درآمده، و یا به مانند بسیاری از مدیران پیش از این ، مسایل و مشکلات اساسی را واگذارده و به روزمره‌گی می‌افتد.

تجربه نشان داده که دنباله‌روی از روندهای موجود، اگر حاصلی هم داشته باشد تاریخ مصرف‌دار است و در کوتاه زمانی به فراموشی سپرده می‌شود، و باز کلان‌شهر تهران می‌ماند با انبوه مشکلات گذشته و لایه‌های مشکلات جدید.

این اژدهای خسبیده در پای البرز

آقای شهردار! نکته دیگری که لازم می‌دانم به طور ویژه بر آن تاکید کنم، این واقعیت است که مسایل و مشکلات تهران یک راه حل طلایی و جادویی ندارد. در واقع همان‌طور که مشکلات شهری طی سالیان متمادی و به مرور شکل گرفته‌اند، برای حل آن‌ها نیز حوصله و بردباری لازمه کار است، و با اتخاذ رویکرد درست و تهیه برنامه‌ای راهبردی باید سال‌ها و سال‌ها با صبر و حوصله پای فشرد و دمی نیاسائید تا این گره‌های روی هم خورده، یکان یکان باز شوند.

پس بیائید و بنیانگذار شیوه و رویکردی مناسب و ماندگار برای حل معضلات تهران باشید، نه آن‌که اسیر توهم شده و فکر کنید که با چند اقدام طلایی همه مشکلات درو شده و از سر راه برداشته می‌شوند.

آقای شهردار مقدمه را بیش از این ادامه نمی‌دهم، و با دسته‌بندی مشکلات شهری تهران و نگاهی گذرا به علل بروز این مشکلات، به مسئله اصلی می‌پردازم:

1. ساختار طبیعی شهر و سوانح و خطرات طبیعی‌ انسانی آن
آقای شهردار! مارکس در مقدمه کتاب سرمایه داستان پادشاهی را نقل می‌کند که به هر چه دست می‌زد به طلا تبدیل می‌شد، و آنگاه نتیجه می‌گیرد که سرمایه‌داری به هر چه دست می‌زند به کالا تبدیلش می‌کند، و نگارنده هم معتقد است که در تهران شاه‌های بسیاری وجود دارند که به هر چه دست می‌زنند به برج و مجتمع تبدیلش می‌کنند.

شهر تهران به دلیل موقعیت استقرارش در حد فاصل دشت و کوهستان، تا دهه‌های متمادی از مواهب هر دو محیط طبیعی بهره‌مند بود. لیکن با توسعه لجام گسیخته شهری از دهه پنجاه شمسی و به ویژه در سال‌های پس از انقلاب، شهر ازجنوب و غرب به بلعیدن اراضی مرغوب زراعی و باغی پرداخت و از شمال نیز اراضی کوهپایه‌ای و حرایم و باغات حاشیه رودخانه‌های فصلی را، رندان به ساخت و ساز شهری بدل ساختند.

به این ترتیب، رودخانه‌ها به کانال‌های بتنی فاضلاب بدل شده، باغات کوهپایه‌ای که چشم‌انداز زیبا و عمومی شهر بود به محل احداث برج‌ها تبدیل شد، روی گسل‌ها ساختمان‌های مرتفع احداث گردید، باغات و خانه‌ باغ‌های ییلاقی به مجتمع‌های مسکونی تغییر یافت و به این ترتیب شهر از تهویه طبیعی هوا و تبادل هوا بین کوهستان و دشت محروم شد، کمربند سبز دامنه البرز از بین رفت،‌ باغات معدوم شد،‌ رودخانه‌ها که حداقل بخش شمالی شهر را می‌توانستند مفرح و شاداب کنند، خیابان شدند.

در نتیجه اینک شهر با ساختمان‌های کم مقاومت و به ویژه ساختمان‌سازی بلند مرتبه در کنار اتوبان‌ها و خیابان‌های شریانی، در صورت زلزله نسبتاً قوی به گورستانی پهناور بدل خواهد شد. در این شرایط با قطع آب و برق، آتش‌سوزی‌های ناشی از شکستگی لوله‌های گاز،‌ و ... اساساً امکان امداد و کمک‌رسانی به ساکنین زنده مانده وجود نخواهد داشت.

مزید بر این، ساکنین باقی‌مانده را به کجا منتقل کنیم؟ آیا نمی‌شود چند نقطه مناسب مثل پارک لویزان، سرخه حصار و خجیر، پارک چیتگر.، اراضی عباس‌آباد و امثال آن را از قبل به منابع آب، ژنراتورهای برق، و شبکه‌های دسترسی ایمن تجهیز نمود تا در هنگام بروز چنین بلیه‌ای،‌ امکان اسکان موقت زلزله‌زدگان را فراهم آورد؟.

جالب این‌که اگر از زمان انقلاب به بعد، یا حداقل از زمان وقوع زلزله رودبار به بعد در ساخت‌وسازهای تهران ضوابط مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله رعایت می‌شد، هم اکنون حداقل 70- 60 درصد ساختمان‌ها در برابر زلزله ایمن بودند. راستی چرا هیچکدام از این کارها را نکرده‌ایم؟. آیا جز این است که هر شهرداری که آمد آنچنان غرق مسائل و مشکلات روزمره شد که نتوانست به مسایل اساسی شهر بپردازد؟

ادامه دارد ....