چت‌درمانی، روشی تازه در درمان‌های روان‌شناختی

امید حبیبی‌نیا
کارشناس روان‌شناسی بالینی و پژوهشگر ارتباطات

سال‌هاست که روش‌های درمانی تازه‌ای به روان‌شناسی بالینی و روان‌پزشکی راه یافته‌اند که برآمده از تحولات تکنولوژیک و فرهنگی تازه در جوامع مختلف هستند.

اگر در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ قرن گذشته فیلم‌درمانی^۱، روشی تازه و انقلابی به شمار می‌آمد، اکنون مدتی است که پژوهش و به کار گیری روش‌های تازه‌تر همسو با فن‌آوری‌های ارتباطی تازه و عصر ارتباطات قرن جدید آغاز شده است.

کلودیا شوارتزنبوگ، درمان‌جوی شرکت کننده در چت‌درمانی

این روزها در رسانه‌های آلمانی‌زبان و نشریات علمی جهان بار دیگراز «چت‌درمانی» یا درمان از راه گفت و گوی اینترنتی (Chat Therapy) سخن به میان آمده است؛ با این حال سابقه پژوهش و کاربردهای بالینی آن به بیش از پنج سال می‌رسد.

با این همه چت‌درمانی اصولاً یک روش تازه بحث‌انگیز در درمان‌های روان‌شناختی محسوب می‌شود. زیرا بر خلاف روش‌های سنتی و شیوه‌های ارتباطی قرن بیستمی در این روش، بین درمان‌گر و درمان‌جو (یا مُراجع) ارتباط مستقیم وجود ندارد. درمان‌گر نمی‌تواند از طرز صحبت، لباس و آرایش، نشستن، حالت‌های رفتاری و به طور کلی مشاهدات خود از بیمار/مُراجع به ارزیابی کلی دست یابد.

با این حال سودمندی چت‌درمانی و کارآیی آن در پژوهش‌های بی‌شمار دیگری به اثبات رسیده است.

در یک پژوهش اخیر که به تازگی در رسانه‌های جهان نیز بازتاب یافته است، درمان‌گران در کلینیک روان‌شناسی هایدلبرگ در آلمان گروهی از بیماران روانی ترخیص شده را با چت‌درمانی تحت مراقبت‌های پس از ترخیص قرار دادند. نتایج این تحقیق نشان داد که پس از یک دوره درمان از طریق گفت و گوی اینترنتی، بیماران سازگاری و بهبودی قابل توجهی از خود نشان داده‌اند.

استفانی بائور، روان‌شناس بالینی کلینیک بیمارستان هایدلبرگ (آلمان)

روان‌درمانی اینترنتی؟
چت‌درمانی نوعی مداخله درمانی از طریق اینترنت است؛ ولی عملاً بر اساس اصول اخلاق حرفه‌ای تا کنونی در روان‌شناسی بالینی، مداخلات درمانی باید از شیوه‌های معمول صورت گیرد. این تعارضی است که به زودی بسیاری از روان‌شناسان با آن درگیر خواهند شد.

تا همین چند سال پیش روان‌شناسان حرفه‌ای و به ویژه روان‌شناسان بالینی، در اغلب کشورها از جمله آمریکا مجاز نبودند تا از طریق اینترنت یا رسانه‌های دیگر به تشخیص و درمان‌های روان‌شناختی بپردازند؛ مگر این که حضور یا بهره برداری آن‌ها از این رسانه‌ها، صرفاً جنبه آموزشی یا مشاوره‌ای داشته باشد^۲.

دکتر ولی‌الله گل‌کرم‌نی، سرپرست این پروژه تحقیقی اخیر در زمینه چت‌درمانی در این باره می‌گوید: «در کشورهای مختلف با این روش، برخوردهای مختلفی صورت گرفته است و هنوز یک هنجار همگانی در این زمینه وجود ندارد. بخش مهمی از چت‌درمانی معطوف به مشاوره در زمینه‌های تخصصی می‌شود. اما از آن جا که امکان رودررویی وجود ندارد، این فرآیند بسیار حساس است.»

وی تأکید می‌کند که چت‌درمانی هم مانند دارو، محدودیت‌های خودش را دارد و نمی‌توان آن را برای همه موارد و یا بیماری‌ها تجویز کرد.

وی برای این روش درمانی تازه چند مشخصه اصلی برمی‌شمرد که عبارت است از:
● صرفه‌جویی در زمان و هزینه.
● بیماران در محیط خانه خود باقی می‌مانند.
● درمان‌گران از الگوهای بالینی مرسوم برای کار خود بهره می‌گیرند.
● با وجود محروم شدن از ارتباط رودررو، در چت‌درمانی، درمان‌گر ناخواسته تحت تأثیر پس‌زمینه‌های فرهنگی، طبقاتی و اجتماعی مُراجع قرار نمی‌گیرد.

دکتر گل‌کرم‌نی، روان‌درمان‌گر و پژوهش‌گر دانشگاه هایدلبرگ، در پاسخ به این سؤال که روش کار چگونه بوده است، توضیح داد که به یک گروه از بیماران هر هفته، ۹۰ دقیقه، به مدت ۱۵ هفته چت‌درمانی در یک گروه ارائه شد.

نتایج نشان داد که این گروه از بیماران از سرعت بهبود بهتری برخوردار بوده‌اند^۳.

دکتر ولی الله گل کرم نی، سرپرست گروه تحقیق در حین چت‌درمانی

تحقیق دانشگاه هایدلبرگ
در این تحقیق اخیر، برای ۱۱۴ بیمار در گروه آزمایشی، چت‌درمانی جایگزین گروه‌درمانی شد و در گروه کنترل، همین تعداد بیمار بدون چت‌درمانی مورد ارزیابی قرار گرفتند.

در پایان دوره مورد بررسی، بیمارانی که تحت چت‌درمانی قرار گرفته بودند به طرز معنا داری (۲۴.۷ درصد در برابر ۳۸.۵ درصد) کمتر از بیماران گروه کنترل دچار بازگشت علائم بیماری یا ابتلا به بیماری‌های روانی یا روانی - جسمانی دیگر شده بودند.

این تحقیق که در مجله سایکالوژی اند سایکوسوماتیکز درج شده است، یکی از تحقیقات بی‌شماری است که در زمینه چت‌درمانی صورت گرفته است.

گزارش خبری شبکه یک تلویزیون آلمان در باره تحقیق دانشگاه هایدلبرگ

دکتر گل‌کرم‌نی می‌گوید که در حال حاضر روی یک پروژه تحقیقاتی مشابه در همین زمینه کار می‌کند که ۴۵۰ بیمار از دو بیمارستان را در بر می‌گیرد و هر یک، در پنج دوره زمانی مورد ارزیابی بالینی قرار خواهند گرفت: در زمان ورود، خروج، سه، شش و ۱۲ ماه پس از ترخیص.

«نیمی از این بیماران تحت چت‌درمانی قرار خواهند گرفت و ما انتظار داریم که نتایج اولیه این تحقیق را در اواسط سال ۲۰۰۸ به دست آوریم.»

تحقیق دانشگاه هایدلبرگ که در رسانه‌های جهان بازتاب وسیعی یافته است، یکی از آخرین تحقیقات انجام شده در این زمینه است، پیش‌تر تحقیقات بسیاری در زمینه بهره‌برداری از اینترنت و سرویس‌های مشاوره یا مداخله درمانی در فوریت‌های روان‌شناسی/روان‌پزشکی نظیر خودکشی یا بحران‌های روانی انجام شده بود و هم‌اکنون در برخی از ایالت‌های آمریکا از چنین سرویس‌هایی به همراه تلفن داغ یا مراکز مقابله با خودکشی نیز استفاده می‌شود.

دکتر کرم نی در مصاحبه با شبکه یک تلویزیون آلمان

با این که سابقه چت‌درمانی و یا درمان‌های آن‌لاین در روان‌پزشکی و روان‌شناسی بالینی به حدود پنج سال پیش باز می‌گردد؛ اما یکی از اولین تحقیقات مشهور در این زمینه در دانشگاه لینکوپینگ سوئد صورت گرفت و در طی آن ۱۷۷ بیمار مبتلا به انواع افسردگی مورد مطالعه قرار گرفتند و نیمی از آن‌ها تحت درمان‌های رفتاردرمانی-شناختی از طریق اینترنت قرار گرفتند و گروه دوم از این شیوه درمانی به صورت معمول بهره بردند.

نتایج این تحقیق که در اواخر سال ۲۰۰۵ در مجله روان‌پزشکی بریتانیا درج شد، نشان داد که بیمارانی که با استفاده از اینترنت تحت درمان قرار گرفته بودند، بیش از گروه دیگر بهبودی نشان داده و پس از ارزیابی در یک دوره شش ماه نیز وضعیت بهتری داشته و خود نیز گزارش داده بودند که از کیفیت زندگی بهتری برخوردار شده‌اند^۴.

چت‌درمانی، حرفه‌ای رو به رشد
تا همین یکی دو سال پیش چت کردن با مسنجر یا در چت‌روم‌ها (اتاق‌های گفت و گو) تنها جنبه سرگرمی یا در نهایت درد دل یا دوست‌یابی داشت. اما امروزه مسنجرها علاوه بر ارسال اخبار سیاسی و پیام‌های کوتاه حاوی اخبار و شایعات، از سوی متخصصان دیگری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در واقع تا یکی دو سال پیش، کمتر روان‌شناس بالینی یا حرفه‌ای حاضر بود از طریق اینترنت با بیماران یا مُراجعان خود ارتباط داشته باشد؛ اما امروزه آن قدر این موضوع عادی شده است که علی‌رغم مقاومت‌های بسیار، مؤسسات و نهادهای بسیاری در این زمینه فعال شده‌اند که از آن جمله می‌توان به «my therapy net» و «Help Horizons» اشاره کرد.

اولین گزارش تلویزیونی شبکه یک آلمان از تحقیق دانشگاه هایدلبرگ در زمینه چت‌درمانی

در این سایت‌ها، مُراجع با ثبت‌نام در آن، با صرف هزینه ناچیزی یا به صورت رایگان در جلسات آن‌لاین مشاوره گروهی در زمینه‌های مختلف از مشاوره ازدواج و زناشویی گرفته تا سکس‌درمانی و مشاوره انتخاب شغل و یا چگونگی از سر گذراندن مصاحبه استخدامی شرکت می‌کند. در مواردی نیز مُراجعان می‌توانند تقاضای جلسه خصوصی کنند.

درآمد اصلی این مؤسسات البته از طریق آگهی و خدمات جنبی نظیر فروش کتاب و سی‌دی یا باشگاه‌های بهداشت روان و جسم تأمین می‌شود و مُراجعان نیز برای شرکت در یک جلسه ۴۰ دقیقه‌ای خصوصی با یک مشاور، در نهایت یک بیستم مبلغ رایجی را که باید در مشاوره حضوری می‌پرداختند، واریز می‌کنند.

درباره سودمندی و کارآیی چت‌درمانی هنوز تحقیقات بسیاری در دست اجرا است. اما به نظر می‌رسد که با رشد فن‌آوری‌های ارتباطی تعاملی، روش‌های روان‌درمانی و مشاوره نیز در دهه آینده دستخوش تغییرات شگرفی شوند.

برخی از مقالات روان‌شناسی در اواخر قرن بیستم پیش‌بینی می‌کردند که شیوه ارتباط درمان‌گر/بیمار در آینده نزدیک پس از قرن‌ها ارتباط رودررو به ارتباط الکترونیکی بدل شود؛ به نظر می‌رسد در اولین دهه قرن بیست و یکم این پیش‌بینی محقق شده است.

نکته مهم‌تر در این زمینه آن است که چت‌درمانی، تنها دریچه ورودی ارتباط درمان‌گر/درمان‌جو در عرصه ارتباطات تعاملی است. در سال‌ها و حتی ماه‌های اخیر پدیدارهای تازه‌ای در این میان رخ نموده‌اند که از جمله می‌توان به زندگی دوم یا دنیای مجازی اشاره کرد.

دکتر ولی الله گل کرم نی، روان‌شناس بالینی کلینیک روان‌شناسی بیمارستان دانشگاه هایدلبرگ

در این جهان مجازی که بسیاری از مردم طبقه متوسط در غرب و آسیای شرقی جایی برای خود در آن دست و پا کرده‌اند، روان‌درمان‌گر و کلینیک روان‌شناسی نیز وجود دارد و اگر چه در حال حاضر بیشتر نوعی سرگرمی به نظر می‌رسد؛ ولی کاملاً محتمل است که این جهان مجازی نیز روش‌های تازه‌ای در روان‌درمانی و بهداشت روانی را به دنبال آورد.

بنا بر برآوردهای سازمان بهداشت روانی بیش از نیمی از مردم در جهان در حال حاضر از یک مشکل روانی بیش از حد متوسط رنج می‌برند و از هر پنج نفر یک نفر نیاز مبرم به مراقبت‌های بالینی روان‌شناختی دارد.

معاونت سلامت روانی وزارتخانه مربوطه در ایران نیز اخیرا اعلام کرده است که میزان شیوع اختلالات روانی در ایران حدود ۲۰ درصد است^۵.

این در حالی است که به اعتقاد بسیاری از روان‌شناسان بالینی و روان‌پزشکان، میزان شیوع انواع بیماری‌ها و اختلالات روانی در ایران در فقدان یک سیستم جامع بهداشت روانی و پیش‌گیری به مراتب بیش از میزان اعلام شده است و به بیش از ۲۵ تا ۳۰ درصد می‌رسد. به عبارت دیگر آمار بیماران روانی که باید در ایران تحت مراقبت‌های بالینی قرار گیرند، به طور متوسط ۲۰ تا ۳۰ درصد بیش از حد استانداردهای جهانی است.

وضعیت وخیم بهداشت روانی در ایران هم به دلیل کمبود شدید روان‌شناس بالینی، روان‌پزشک و مددکار روان‌شناسی و هم فقدان شبکه بهداشتی جامع که شامل بهداشت روانی نیز می‌شود، سبب شده است که در این عرصه نیز هرج و مرج و نارسایی‌های فراوانی بروز کند^۶.

بخش مهمی از اوقات فراغت بسیاری از جوانان ایرانی را چت پر می‌کند (عکس: راحله عسگری‌زاده، زمانه)

به این ترتیب با وجود آن که در ایران بسیاری از افراد غیرمتخصص و یا فاقد صلاحیت در زمینه خدمات روان‌شناسی به فعالیت مشغول هستند، به نظر می‌رسد بهره‌برداری از روش‌های نوین ارتباطی نظیر چت‌درمانی برای برقراری ارتباط با درمان‌جویان یا افراد نیازمند خدمات مشاوره‌ای توسط متخصصان بهداشت روانی در ایران ضروری باشد.

با رشد فن‌آوری‌های ارتباطی، مفهوم و ارزیابی‌های معمول از بهداشت نیز تغییر یافته است و به نظر می‌رسد که در دهه آینده شیوه‌های کار در مواردی نظیر بهداشت روانی، پیش‌گیری و آموزش همگانی بهداشت با امروز تفاوت‌های اساسی خواهد یافت^۷.

۱- اولین (و تا کنون منحصر به فرد‌ترین) تحقیق در زمینه «فیلم‌درمانی» در ایران توسط نگارنده در سال ۱۳۷۴ در قالب پایان‌نامه روان‌شناسی بالینی صورت گرفت که در سال ۱۹۹۶ در بخش درمان‌های تازه در روان‌شناسی بالینی در بیست و ششمین کنگره بین‌المللی روان‌شناسی در مونترال کانادا ارائه شد و یافته‌های آن در معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری ثبت شده است.

۷- برخی مقالات و مباحث در زمینه کاربردهای اینترنت در درمان‌های روان‌شناختی را در اینجا می‌توان خواند.