حنظله‌ای که دیگر نیست

درنا کوزه‌گر، روزنامه‌نگار مستقل / سوییس

هفتم شهریور (۲۹ اوت)، بیست سال از مرگ ناجی العلی، کارتونیست مشهور فلسطینی که در لندن ترور شد، می‌گذرد اما هنوز کاریکاتورهای او در سایت‌های اینترنتی جلوه‌گری می‌کنند.

بیست سال پیش در چنین روزی، ناجی العلی در بیمارستانی در لندن جان باخت؛ وی پیش‌تر در ۲۲ ژوییه‌ی ۱۹۸۷، پس از خروج از دفتر روزنامه‌اش در حومه‌ی لندن توسط سرنشینان یک اتومبیل که به انتظارش نشسته بودند به رگبار بسته شده بود.

ترور ناجی العلی به موساد، سازمان امنیتی اسراییل، نسبت داده شد اما پلیس لندن هیچ سرنخی از قاتلان نیافت و به این ترتیب دفتر حیات یکی از تأثیرگذارترین روشنفکران و هنرمندان فلسطینی در تبعید بسته شد.

با این حال چهل هزار کاریکاتور او که دولتمردان اسراییل و نیز برخی از حکمرانان عرب را برمی‌آشفت، همچنان محبوبیت و تأثیر خود را حفظ کردند و با ظهور اینترنت میلیون‌ها بار بازنمایانده شدند.

ناجی العلی در سال ۱۹۳۸ در فلسطین به دنیا آمد اما تمام دوران کودکی خود را در ارودگاه‌های پناهندگان فلسطینی در لبنان گذراند.

در لبنان وی فرصت آن که به مدرسه‌ی کلیسا برود را یافت و پس از آن به کارهای مختلف، از جمله کارگری در بیروت، پرداخت اما در سال ۱۹۵۷ او به عنوان مکانیک اتومبیل به عربستان سعودی رفت. در سال ۱۹۵۹ به لبنان بازگشت و به جنبش ملی‌گرای عرب پیوست اما در طول یک سال، چهار بار به دلیل زیرپا گذاردن مقرارت حزبی از این جنبش اخراج شد.

در سال‌های ۱۹۶۰ و ۶۱ وی با دوستانش نشریه‌ی دست‌نویسی را منتشر می‌کرد که سرآغاز ورود وی به دنیای رسانه‌ها بود.

در سال ۱۹۶۰ وی وارد دانشکده‌ی هنر لبنان شد ولی پس از مدت کوتاهی بازداشت شد و تحصیلاتش نیمه‌کاره ماند و پس از آن وی به شغل آموزگار طراحی در مدرسه‌ای خارج از بیروت روی آورد.

در بیست و پنجم سپتامبر ۱۹۶۱ اولین کاریکاتور ناجی العلی در روزنامه‌ی الحریه به چاپ رسید که سرآغازی برای چاپ کاریکاتورهای او در نشریات عربی و بین‌المللی بود.

دو سال بعد وی به کویت رفت تا با کار در روزنامه‌ی ملی‌گرای «الطلیعه» بتواند هزینه‌ی تحصیلش را در دانشکده‌های هنری رم یا قاهره فراهم آورد. وی در این روزنامه به عنوان کارتونیست استخدام شد ولی تا مقام سردبیری پیش رفت. پس از آن بار دیگر به لبنان بازگشت. در هنگام حمله‌ی اسراییل به لبنان در سال ۱۹۸۲ دستگیر و مدتی را در بازداشتگاه‌های ارتش اسراییل به سر برد. پس از آزادی وی باردیگر به کویت بازگشت تا در روزنامه‌ی القبس کار کند. در سال ۱۹۸۵ به لندن رفت تا سردبیری نسخه‌ی بین‌المللی آن را برعهده بگیرد که تا زمان مرگ به همین کار اشتغال داشت.

در سال ۱۹۸۴ گاردین وی را به عنوان تبلور افکار عمومی اعراب توصیف کرد.

در چهل هزار کارتونی که ناجی العلی کشیده است وضعیت فلسطینی‌ها ،انتقاد صریح و گزنده‌ی وی از رهبران فلسطینی و اعراب و به ویژه مبارزه‌ی مردم با اشغالگران اسراییلی بخوبی بازنمایی شده است.

حنظله، کودکی که در کارتون‌های وی حضور دارد، بخشی از کودکی خود اوست که در ارودگاه‌های آوراگان فلسطینی سپری کرد و به گفته‌ی خود او، تا زمانی که اشغال و آوارگی ادامه دارد وی کودک باقی خواهد ماند.

حنظله نخستین بار در سال ۱۹۶۹ خلق شد و پس از مدتی به شخصیت ثابت و امضای اغلب کارتون‌های وی بدل شد. حنظله در سال ۱۹۷۳ روی خود را از مخاطب بازگرداند و پشتش را به او کرد تا نظاره‌گر صحنه و رخداد در حال وقوع باشد.

با همین منطق صریح و روشن کودکانه است که کاریکاتورهای ناجی العلی بر ذهن مخاطب می‌نشینند.

از ناجی العلی در زمان حیاتش سه مجموعه کاریکاتور چاپ شده است. مدت کوتاهی پیش از ترور وی قصد داشت تا مجموعه‌ی چهارمش را منتشر کند اما پس از مرگش، تعداد کتاب‌هایی که در برگیرنده‌ی کاریکاتورهای اوست از حد شمارش گذشته است.

مدت کوتاهی پس از مرگش، فدراسیون بین‌المللی ناشران روزنامه‌ها، جایزه‌ی «قلم طلایی آزادی» را به پاس فعالیت‌های روزنامه‌نگاری درخشانش به وی تقدیم کرد.

با آن‌که وی وصیت کرده بود تا در زادگاهش و در جوار مزار پدرش، که در آن زمان دیگر بخشی از خاک اسراییل به شمار می‌آمد، دفن شود چنین کاری ممکن نشد و وی با وجود آن‌که اعتقادات اسلامی بارزی نداشت در گورستان مسلمانان لندن در بروک‌وود به خاک سپرده شد.

پس از ترور العلی و عدم موفقیت اسکاتلندیارد برای یافتن قاتل یا قاتلان وی، سناریوهای بسیاری از سوی رسانه‌ها مطرح شد؛ از جمله بی‌بی‌سی این ظن را مطرح کرد که وی از سوی جبهه‌ی آزادیبخش فلسطین ترور شده تا مانع از ادامه‌ی انتقادات تند علیه رهبران این جبهه شود. برخی دیگر از رسانه‌ها نیز به حضور دو مأمور عالیرتبه‌ی موساد در زمان ترور العلی در لندن اشاره کردند، اما اغلب رسانه‌ها این ترور را متوجه اسراییل دانستند که به این ترتیب ظاهرا از دست یکی از مشهورترین مخالفانش راحت می‌شد.

با این حال جبهه‌ی آزادیبخش فلسطین، که خود را صاحب عزا می دانست، سازمان‌های امنیتی کشورهای عربی را مسئول ترور العلی قلمداد کرد.

امروز در بیستمین سالگرد ناجی العلی، هزاران نفر در آرامگاهش در حومه‌ی لندن گرد خواهند آمد و یاد او و آرمان‌هایش را گرامی خواهند داشت. روزی که شاید مردم فلسطین و جهانیان، همچون سال‌های سخت دهه‌های هفتاد و هشتاد، خود را محتاج بازنگری کاریکاتورهای العلی بیابد.