بیروت؛ پایتخت کتاب

مهدی خلجی

بیروت؛ پایتخت کتاب
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد، يونسکو، بیروت را پایتخت جهانی کتاب در سال 2009 اعلام کرد. چند سالی است که یونسکو یکی از شهرهای جهان را که پیشینه و پشت‌کاری در انتشار کتاب دارد، پایتخت جهانی کتاب معرفی می‌کند تا کتاب و کتاب‌خوانی رواج و رونق بیشتر یابد. مادرید (2001)، اسکندریه (2002)، دهلی نو (2003)، انوِر (در بلژیک، 2004)، مونتریال (2005)، تورن (ایتالیا، 2006)، بوگوتا (پایتخت کلمبیا، 2007) و آمستردام (2008) شهرهایی بوده‌اند که تا کنون پایتخت جهانی کتاب نام گرفته‌اند.

کمیته گزینش یونسکو، یکی از دلایل انتخاب بیروت را تنوع فرهنگی و رواج گفت‌وگو و مداراگری در این شهر یاد کرده است. کوئیشیرو ماسورا، دبیرکل ژاپنی يونسکو نیز بیروت را شهری دانسته که با وجود درگیری با چالشِ صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز، هم‌چنان تعهدش را به اصل گفت‌وگو فروننهاده است. کتاب، به گفته او، می‌تواند نقشی عظیم در پیشیرد گفت‌وگو بازی کند.
کمیته گزینش یونسکو از اعضای این سازمان و شماری از انجمن‌های حرفه‌ای صنعت نشر – مانند انجمن بین المللی ناشران، فدراسیون بین المللی کتاب‌فروشان و فدراسیون بین المللی کتاب‌خانه‌ها – تشکیل می‌شود.

انتخاب بیروت به عنوان پایتخت جهانی کتاب در ششم ژوييه، در آستانه نخستین سالگرد جنگ سی و سه روزه حزب الله لبنان و ارتش اسراییل (12 ژوييه- 14 اوت) صورت گرفت. در یورش‌های هوایی ارتش اسراییل به بیروت، بسیاری از زیرساخت‌های این شهر ویران شد یا آسیب دید.

شمار زیادی کتاب‌فروشی‌ به ویژه کتاب‌فروشی‌های جنوب یا حومه جنوبی بیروت نیز در در خاک و آتش نابود شدند. بخش عمده‌ای از این کتاب‌فروشی‌ها به شیعیان و انتشارات کتاب‌های مربوط به سنت شیعی – مانند دارالهادی و داراللمحجة - تعلق داشت.
انبار انتشارات ساقی و نیز ساختمان دارالفکر اللبنانی در میان بیست کتاب‌فروشی و دفتر نشر با خاک یک‌سان شدند. ساختمان بایگانی روزنامه النهار و کتابخانه مدرسه ادبیات، مدرسه و آزمایشگاهِ علوم دانشگاه لبنان نیز به آتش‌باره‌های اسراییلی فروریخت.

هنوز گزارشی تفصیلی از میزان خسارت‌های جنگ سی و سه روزه‌ پارسال به صنعت نشر منتشر نشده است. از یک‌سال پیش تا کنون، بیشتر توجه‌ها به بازسازی نیروگاه‌های برق، برج‌های مخابراتی، انبارهای صنعتی، کارگاه‌های کوچک و مزارع کشاورزی معطوف بوده است. ناظران می‌گوید اعتنا و اهتمام اندکی به حیات و ساختار زخم‌دیده علمی و فرهنگی لبنان شده است و کمتر بنای فروریخته فرهنگی است که در یک سال گذشته برپا شده باشد.

photo by lifeonthespot

وضعیت نشر در لبنان

بخش گسترده و اصلی صنعت نشر لبنان، در دست مسیحیان است. مسیحیان لبنان، از سده نوزدهم به این سو، پيشتازان تجدد و فرهنگ نوشتاری در جهان عرب بودند. آنان نخستین کسانی بودند که راه آموزش مدرن زبان عربی را هموار کردند و نظام فرهنگ لغت‌نویسی را ابداع نمودند. شالوده روزنامه‌نگاری و مطبوعات و صنعت نشر نیز به دست مسیحیان پی‌ریزی شد.

لبنان در نیمه دوم سده بیستم به بزرگ‌ترین صادرکننده کتاب در خاورمیانه بدل شد. به ويژه در غربیه‌ی بیروت و در خیابان حمراء و فرعی‌های باریک و تنگ‌اش، تعدد ناشران و کتاب‌فروش‌ها خیره‌کننده است. هنوز هم بین شصت تا هفتاد درصد کتاب‌های عربی جهان در لبنان تولید می‌شود. از قدیم مثلی عربی بر زبان‌ها افتاده که «مصر می‌نویسد، لبنان چاپ می‌کند و عراق می‌خواند»؛ اشاره به نثرنویسی برتر مصریان و تفوق لبنان در صنعت چاپ و سرانجام فرهیختگی عراقی‌ها. اما تحولات سه چهار دهه گذشته، دست کم، در لبنان و عراق رمق و رونق را از کتاب‌خوان و کتاب ستانده است.

پیش از آن‌که آتش جنگ اوراق کتاب‌ها در کتاب‌فروشی‌های شیعی جنوب بیروت را بسوزاند، سایه سربی سانسور گرده اهل قلم و نشر لبنان را خم کرد. به ويژه از زمانی که سوریه زیر فشارهای جامعه بین الملل نیروهای خود را از لبنان بیرون کشید، کارگزاران و پنهان‌پژوهان و بندگان دولت سوری، شماری از روزنامه‌نگاران و نویسندگان مخالف سوریه را به قتل رساندند. ترور جبران توینی، روزنامه‌نگار برجسته و مدیر روزنامه النهار، سمیر قصیر، تاریخ‌نگار و استاد دانشگاه و شماری دیگر از مردان قلم و سیاست، هراسی سنگین را بر پهنه نشر در لبنان گسترده است.

ناشران آسیب‌دیده شیعی لبنان از سال گذشته تا کنون کمک‌هایی را به طور مستقیم و غیرمستقیم از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جمهوری اسلامی ایران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنی فرهنگی ایران در بیروت دریافت کرده‌اند. روند بازسازی ساختمان‌های ويران‌شده در جنوب و حومه جنوبی بیروت، مناطق تحت سلطه حزب الله، به طرز آشکاری شتابنده است.

اما ناشران مسیحی لبنانی افق را در پیش چشم تار می‌بینند. شمار فراوانی از آنان آهنگ مهاجرت از کشور را دارند و به بهبود سریع اوضاع و امنیت شغلی خود امید رایگان نبسته‌اند. برخی از این ناشران در تکاپویند تا با الهام از انتشارات ساقی یا ریاض الریّس دفتری در پاریس، لندن یا یکی دیگر از پایتخت‌های کشورهای اروپایی بگشایند و کار نشر را از خارج از لبنان پی گیرند تا از گزند تیغ و تیرِ خشونت‌پیشگان دور باشند.
این امر البته میزان هزینه انتشار و حمل و نقل را بالاخواهد برد و در بهای کتاب اثری منفی خواهد نهاد؛ چنان‌که میانگین کتاب‌های انتشارات ساقی (لندن) از میانگین کتاب‌های بیشتر ناشران عربی بالاتر است. بدین ترتیب امنیت شغلی با زیان مالی ناشران و نیز کاهش توان خرید خوانندگان کتاب از بین خواهد رفت.

لبنان، پایتخت کتاب‌های سوخته

انتخاب بیروت برای پایتخت جهانی کتاب 2009 حرکتی نمادین است و فراخواندن توجه جامعه بین المللی به این کانون فرهنگی یگانه. اما کلید بازیابی شکوه و شکوفایی از دست‌شده، بیش از هرچیز در فروخفتن بحران سیاسی و بازگشت امنیت و صلح به کشور است. درآمد لبنان، کشوری با حدود سه میلیون جمعیت، بیشتر از صنعت توریسم و تا حدی صنعت نشر است.

ناآرامی درونی لبنان و آزمندی دولت‌های منطقه برای تأمین منافع سیاسی خود در این کشور، صلح و امنیت را از «عروس خاورمیانه» دریغ کرده و این دو صنعت را به شکل جبران‌ناپذیری زیان‌پذیر کرده است.
در دوران فروشد و فتور صنعت نشر در لبنان، ناشران کشورهای مغرب عربی مانند تونس و مراکش و نیز ناشران عربی مستقر در اروپا بر کرّ و فرّ خود افزوده‌اند. در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، به رغم فراوانی امکانات اقتصادی و منابع مالی، چیرگی سانسور سیاسی و فرهنگی مانع رشد صنعت نشر است.

به نظر می‌رسد در سال‌های آینده، زیر تأثیر تب و تاب‌های سیاسی، جغرافیای نشر در جهان عرب صورتی یک‌سره نوین بیابد.