چهارصد سال نقاشی خیابانی

شهره جندقیان

نخستین نشانه‌های نقاشی خیابانی در اروپا را به قرن شانزدهم میلادی درکشور ایتالیا نسبت می‌دهند. آفرینندگان این نقاشی‌ها را «مدوناری» (Madonnari) می‌نامیدند؛ زیرا آنها تصاویر مریم مقدس یا مدونا را بر روی سنگفرش خیابان‌ها شبیه‌سازی می‌کردند. مدوناری‌ها هنرمندان دوره‌گردی بودند که با شروع هر جشنواره‌ی خیابانی به آن ناحیه سفر می‌کردند و با استفاده از گچ‌های رنگی، زغال یا آجر، تصاویر قدیسین را بر روی پیاده‌روها یا میدان‌های شهر می‌کشیدند و با دریافت حق‌الزحمه‌ای ناچیز از مردم، روزگارشان را سپری می‌کردند. پس از پایان جشن‌های خیابانی و تعطیلات، یا پس از اولین بارندگی، نقاشان به همراه نقاشی‌ها ناپدید می‌شدند. به علت پاک شدن کارهای هنری مدوناری، از تصاویر و نقوش آنها اثر ثبت شده‌ای در دست نیست؛ هر چند که شاعران و نویسندگان در طول بیش از چهارصد سال، کار این هنرمندان را در اشعار و نوشته‌هایشان توصیف کرده و بدین طریق نام آنها را زنده نگه داشته‌اند.

پس از جنگ جهانی دوم، هنر نقاشی خیابانی یکپارچگی خود را از دست داد و تعداد هنرمندان دوره‌گرد به طرز چشمگیری کاهش یافت. تا این‌که در سال ۱۹۸۰، که برابر با رنسانس نقاشی خیابانی در اروپاست، نقاشان دوباره با ایده‌ها، ابزار و تکنیک‌های جدیدی در خیابان‌ها شروع به کار کردند. امروزه نقاشان خیابانی برای آفرینش کارهایشان از پاستل‌های دست‌ساز، ورقه‌های طلا، رنگ نقره، ماسه و شیشه‌ی رنگ شده و حتا دانه‌ی پرندگان استفاده می‌کنند. موضوعات نقاشی هم دیگر محدود به تصاویر مقدسین نمی‌شود و در میان نقاشی‌ها، شبیه‌سازی آثار استادان کهن چون رامبراند، میکل آنژ یا رافائل به وفور دیده می‌شود. نقاشان خیابانی بیشتر و بیشتر به طرح‌ها و ترکیبات پیچیده و در عین حال روزمره روی می‌آورند و اغلب روزها و گاهی هفته‌ها را صرف کار بر روی یک اثر خیابانی می‌کنند.

نقاشی‌های خیابانی آثار ماندگاری نیستند و با اولین بارندگی پاک می‌شوند. اما از طرفی همین ناپایدار بودن این نقاشی‌هاست که برای بعضی از هنرمندان نقاش جالب توجه است. کورت ونر (Kurt Wenner)، یکی از نوآوران نقاشی خیابانی، می‌گوید: «من همیشه به ناپایدار بودن کارهایم آگاهی دارم. باد، آفتاب، گرد و خاک و باران همواره من را به یاد طبیعت نقاشی‌هایم می‌اندازند.حتا وقتی که یک بخش جدیدی از کار را شروع می‌کنم، همان موقع متوجه محو شدن بخش‌های تمام شده‌ی کار هستم. من از پاک شدن نقاشی‌ها ناراحت نمی‌شوم؛ چون به نظر من نقاشی خیابانی یک هنر اجرایی و نمایشی‌ست و تجربه کردن آن بسیار شبیه به شرکت در یک ارکستر سمفونی‌ست. وقتی که اجرای یک قطعه‌ی موسیقایی به پایان می‌رسد شنوندگان با خاطره‌ای از موسیقی سالن کنسرت را ترک می‌کنند. تجربه‌ی کارهای من هم به همین منوال است؛ مردم پس از دیدن نقاشی‌ها با یک تأثیر بصری در ذهن از کار دور می‌شوند. همان‌طور که ضبط موسیقی به حفظ کردن لحظه‌ی خلق آن کمک می‌کند، من هم پس از کامل شدن نقاشی‌هایم از آنها عکس می‌گیرم».

کورت ونر، نقاش و معمار آمریکایی، یکی از بدعت‌گذاران نقاشی خیابانی مدرن است که به خاطر شاهکارهای «سه بُعدی»اش از شهرتی جهانی برخوردار است. او تحت تأثیر «آنامورفیزم»، یا پرسپکتیو دفرمه شده، روشی هندسی را پایه گذاشت که به نقاش امکان پیاده کردن طرح‌های سه بُعدی را بر روی سطح افقی می‌دهد. در این روش، نقاشی به صورتی کشیده می‌شود که بیننده با قرار گرفتن در زاویه‌ای خاص می‌تواند نقاشی را، تحت تأثیر پدیده‌ی «خطای چشم»، به طور حجیم یا سه بُعدی ببیند.

نقاش معروف دیگری که به خاطر آثار سه بُعدی‌اش در پیاده‌روهای بسیاری از شهرهای جهان معروف است، جولیان بی‌ور (Julian Beever) انگلیسی‌ست که برخلاف همتای آمریکایی‌اش، که شیفته‌ی نقاشی‌های سبک کلاسیک، نئوکلاسیک و رنسانس است، از طرح‌ها و موضوعات ساده و روزمره‌ای مثل یک حوض شنا، رایانه‌ای بر کف خیابان، جانوران و حشرات، قهرمانان نقاشی‌های مصور یا جعبه‌ی پاستل‌های نقاشی‌اش به عنوان مدل اولیه کارهایش استفاده می‌کند.

از آنجایی که نقاشی خیابانی کم‌کم به پدیده‌ی هنری محبوب و مردمی تبدیل شده، مسابقات و جشنواره‌های گوناگونی نیز در این زمینه در نقاط مختلف دنیا برپا می‌شود. نخستین جشنواره‌ی جهانی نقاشی خیابانی در سال ۱۹۷۲ در Grazie di Curtatone، در شمال ایتالیا، برگزار شد که هدف آن ثبت و انتشار کارهای نقاشان قدیمی مدوناری بود که هنوز به طور سنتی کار می‌کردند. در آن زمان، مسن‌ترین نقاش مدوناری بیش از نود سال داشت! این جشنواره هنوز هم به صورت سالانه در نیمه‌ی ماه اوت در ایتالیا برگزار می‌شود و همه‌ی نقاشان، از حرفه‌ای گرفته تا آماتور، می‌توانند در آن شرکت کنند.

دیگر جشنواره‌ی نقاشان خیابانی «Doplein Utrecht» نام دارد که ششم تا هشتم ژوییه‌ی امسال درشهر اوترخت هلند برگزار خواهد شد. برای شرکت در این جشنواره، تنها یک بسته‌ی گچ نقاشی و کمی خلاقیت کافی‌ست!

دو منبع برای دیدن نقاشی‌های سه بُعدی:
ـ سایت کورت ونر
ـ آثار بی‌ور