راه ابریشم - برنامه بیست و چهارم

بيژن روحانی

شنیدن فایل صوتی

موضوع یکی دو گفتار گذشته ما به حفاری غیر مجاز اختصاص داشت و سعی کردیم آسیب های مختلفی را که توسط حفاری غیر علمی به آثار تاریخی وارد می شود نشان دهیم. از آنجا که حفاری غیر مجاز و قاچاق اشیاء عتیقه در ایران متاسفانه رواج گسترده ای دارد، و در رسانه ها مدام گزارش هایی در این مورد منتشر می شود، در این بخش هم سعی می کنیم به جنبه های دیگر این موضوع بپردازیم.
ابتدا باید به این نکته مهم اشاره کنیم که حفاری غیر مجاز و غارت آثار تاریخی فقط مختص ایران نیست واین پدیده در بسیاری از کشورهای صاحب تمدن غنی با شدت کمتر یا بیشتر رخ می دهد. بنابراین برای بررسی بهتر این پدیده باید به ابعاد جهانی آن توجه کرد.

سابقه غارت آثار فرهنگی به زمان های بسیار دور در تمدن انسانی باز می گردد. بر روی یک پاپیروس مصری مربوط به سه هزار و صد سال پیش که ازمقبره یکی از فراعنه به دست آمده، این عمل به شدت نکوهش شده است. اما در قرن های هجده و نوزده با افزایش توجه به کشف آثار گذشتگان و همچنین توسعه موزه های بزرگ در اروپا و آمریکای شمالی، این پدیده گسترش فوق العاده ای پیدا کرد.

در حال حاضر حفاری غیر مجاز، غارت و سپس قاچاق اشیاء تاریخی از خاور دور تا آفریقا، اروپا و آمریکای جنوبی گسترده است. طبق برآورد بسیاری از کارشناسان این حوزه، قاچاق این اشیاء بعد از قاچاق مواد مخدر و اسلحه یکی از رایج ترین انواع تجارت غیر قانونی است.

بنابراین جای این سئوال باقی می ماند که افراد دخیل در این پروژه عظیم چه کسانی هستند؟

قاچاق اشیاء فرهنگی - تاریخی نیز مانند هر تجارت دیگر، از سه عنصر تولید کننده، واسطه و خریدار تشکیل شده است. در این مورد البته منظور از تولید کننده کسی است که به طور غیر قانونی به یک شئِ تاریخی دست پیدا می کند: یعنی حفاران، غارتگران و سارقان اشیاء تاریخی. طبیعی است بازار داغ این تجارت به دلیل وجود مشتری هایی است که بهای بسیار بالایی برای تصاحب این اشیاء می پردازند و تا زمانی که چنین مشتریان پر و پا قرصی وجود دارند، قاچاق عتیقه نیز وجود خواهد داشت. اما این مشتریان چه کسانی هستند؟

به طور طبیعی موزه ها و مجموعه داران بزرگ شخصی و غیر شخصی مشتریان این اموال را تشکیل می دهند. برای سالیان متوالی و به خصوص در طول قرن نوزدهم تا اواسط قرن بیستم، موزه های بزرگ دنیا و به طور عمده موزه های اروپایی و آمریکای شمالی مشتریان درجه اول این آثار بودند. آنان اشیاء عتیقه را از حراجی ها یا واسطه ها بدون درنظر گرفتن نحوه به دست آمدن و خروجشان از محل اصلی خریداری و در گنجینه های خود نگهداری می کردند. اما به طور عمده از اواسط دهه شصت میلادی این نگرانی ابتدا برای باستانشناسان و سپس مقامات دولتی کشورهای مورد دستبرد واقع شده و همچنین کشورهای خریدار پیش آمد که گسترش این روند در باعث نابودی بخش بزرگی از میراث فرهنگی بشر خواهد شد.

بنابراین، نگرانی های جامعه جهانی باعث شد تا در سال ١٩٧٠ سازمان یونسکو کنوانسیونی را در این مورد به تصویب برساند. دراین کنوانسیون، واردات و صادرات غیر قانونی اموال فرهنگی ممنوع بوده و موزه ها و موسسات بزرگ از خریدن آثاری که به صورت غیر مجاز از کشور محل اصلی خود خارج شده ، منع شده اند. اما با این که در ظاهر موانع قانونی و بین المللی برای خرید و فروش اموال فرهنگی وجود دارد ولی این پدیده از بین نرفته است.

باستان شناسان و همچنین موزه داران اروپایی در حال حاضر معتقدند که بسیاری از موزه های آمریکا همچنان به خریدن اشیایی که منشاء و نحوه به دست آمدن آنها مشکوک یا غیر قانونی است ادامه می دهند. اما بسیاری موزه های دیگر مانند موزه دولتی برلین در آلمان از خرید، نگهداری و حتا به نمایش گذاشتن آثاری که نحوه به دست آمدن آنها از نظر قانونی مورد تردید باشد خودداری می کنند.

در بسیاری اوقات مانند قاچاق مواد مخدر یا اسلحه، پای مقامات محلی یا افرادی که به نحوی با اشخاص صاحب منصب در تماس هستند در مورد قاچاق اشیاء عتیقه نیز به میان کشیده می شود.

شاید بسیاری گمان کنند که یابندگان و حفاران غیرقانونی به شخصه سود هنگفتی از این تجارت عایدشان می شود اما بنابر تحقیق شورای بین المللی موزه ها، کمتر از دو درصد قیمت این اشياء در بازارهای جهانی نصیب افرادی می شود که در حفاری غیر مجاز یا غارت آثار تاریخی شرکت داشته اند و بیش از ٩٨ درصد آن همواره سهم باندهای قاچاق و دلالان این گونه آثار است.

گستردگی غارت آثار تاریخی به حدی است که امروزه بخشی از مطالعات جدی در دانشگاه ها و مراکز علمی که به نحوی با شناخت و حفاظت از آثار فرهنگی- تاریخی مرتبط هستند به این موضوع اختصاص دارد. در ایران با آن که حفاری غیر مجاز به طور گسترده در محوطه های تاریخی کشور رخ می دهد اما کمتر تحقیق و مطالعه ای به این موضوع اختصاص یافته است.

این گفتار را با ذکر آمار گوناگون از غارت آثار تاریخی در سراسر جهان به پایان می بریم و در گفتارهای آینده باز هم به این موضوع توجه خواهیم کرد:

در ایتالیا در فاصله سال های ١٩٧٠ تا ١٩٩۶ بیش از سیصد هزار شیء تاریخی توسط پلیس از حفاران و قاچقچیان کشف شد.، در آمریکای جنوبی در طول دهه هفتاد میلادی، معابد دوران تمدن مایا قطعه قطعه شدند و قطعات آنها به موزه های آمریکایی فروخته شد. تجارت اشیاء مقبره ها در آمریکای لاتین در سال های اخیر بیش از ده میلیون دلار بوده است. در کشور مالی در آفریقا که پس از مصر دارای غنی ترین گنجینه های آفریقایی است، غارت اشیاء تاریخی به یک مساله بسیار بزرگ تبدیل شده است. طبق برآوردهای سازمان یونسکو بیش از چهل و پنج درصد محوطه های تاریخی این کشور پس از آن که مورد حفاری غیر مجاز قرار گرفته اند به شدت آسیب دیده و تخریب شده اند.

این مثال ها را از مناطق مختلف دنیا ذکر کردیم تا به گستردگی این پدیده و لزوم توجه به آن اشاره کرده باشیم. موضوعی که به نظر می رسد در ایران نیز باید توجه و مطالعه بیشتری نسبت به آن صورت بگیرد.