بیست اختراع بزرگ دانشمندان مسلمان

داریوش رجبیان

شنیدن فایل صدا

متفرقات ناسیاسی امروز را اختصاص داده‌ایم به فهرستی که در تارنمای انگلیسی «Wonderful info» زیر عنوان «بیست اختراع بزرگ دانشمندان مسلمان» منتشر شده است و از قهوه و شطرنج شروع می‌شود، آسیاب بادی و چتر نجات را در بر می‌گیرد، و تا رژیم غذایی سه وعده در روز می‌رسد. البته همه این فهرست جزو اختراعات مسلمان‌ها نیست بلکه از فکر و اندیشه اقوامی سرچشمه گرفته است که امروزه غالبا مسلمان هستند:

ــ داستان قهوه جالب است: مردی عرب به نام خالد، در منطقه «کافه»، واقع در جنوب حبشه یا اتیوپی، در حال چراندن بزهایش بود. این آقا ناگهان متوجه می‌شود که بزهایش بعد از جویدن یک نوع گیاه خاص حبه‌ای، شاد و شنگول‌تر می‌شوند. یک روز خالد آن دانه‌ها را می‌چیند، در آب می‌جوشاند و می‌نوشد. بدین‌گونه به نخستین نماینده نوع بشر تبدیل شد که قهوه می‌نوشید. برای نخستین بار، قهوه اتیوپی به یمن صادر شد تا به صوفی‌ها کمک کند شب زنده داری کنند و به نیایش و سماعشان برسند. در اواخر سده پانزده میلادی، قهوه به مکه و ترکیه کنونی راه یافت و از آنجا، در سال ۱۶۴۵ میلادی وارد ونیز شد. سال ۱۶۵۰، ترکی با نام پاشا رسی، قهوه را وارد انگلستان کرد و بدین گونه نخستین قهوه‌خانه اروپا، در خیابان لمبارد لندن افتتاح شد.

ــ‌ یونانی‌های باستان فکر می‌کردند که چشم‌های ما نور تولید می‌کند تا بتوانیم اطرافمان را ببینیم. نخستین کسی که متوجه شد نور وارد چشم ما می‌شود نه برعکس، ابن هیثم، ریاضی‌دان، اخترشناس و فیزیک‌دان مسلمان سده دهم بود. ابن‌هیثم، در نتیجه مشاهده ساده نحوه ورود نور از لای پنجره، متوجه این موضوع می‌شود و نخستین «کامرا ابسکورا» یا «دوربین رویت مردمک چشم» را اختراع می‌کند. واژه «کامرا» هم از واژه تازه «قمره» به معنای اتاق خلوت تاریک برمی‌آید. ابن‌هیثم همچنین نخستین دانشمندی بود که علم فیزیک را از حوزه فلسفه به حوزه کاربردی سوق داد.

ــ این روایت را خیلی‌ها شنیده اند که شطرنج به شکل چاتارانگا، نام بازی‌ای‌ست که هندی‌ها برای بزرگمهر، وزیر دربار ساسانیان، آفریدند تا معمای آن را بگشاید. ولی شطرنجی که ما امروز می‌شناسیم، در ایران به این شکل درآمد و قواعد فعلی را کسب کرد. بعد از آنها توسط مورها در قرن دهم میلادی در اسپانیا رایج شد و باز هم از ایران به ژاپن راه یافت. معادل انگلیسی واژه شطرنج (چس) از «شاه» فارسی برمی‌آید و در زبان انگلیسی به «رخ» می گویند «رک» که باز هم ریشه فارسی دارد.

ــ‌ هزار سال قبل از آن‌که برادران رایت چتر نجات را اختراع کنند، عباس‌بن‌فرناس، شاعر، اخترشناس، موسیقی‌دان و مهندس مسلمان در شهر کوردوبا (قرطبه) ی اسپانیا چند بار تلاش کرد یک ماشین پرنده اختراع کند. سال ۸۵۲ میلادی، وی نی‌های چوبی را به یک عبا نصب کرد و خودش را از فراز مناره مسجد بزرگ شهر پایین انداخت. ابن‌فرناس آرزو داشت که مثل یک پرنده پرواز کند؛ که نکرد. ولی ابزاری که از ردا و چوب درست کرده بود از شتاب سقوطش به مراتب کاست و او کشته نشد و به طور سطحی زخمی شد. سال ۸۷۵ عباس‌بن‌فرناس، که دیگر هفتاد ساله بود، از ابریشم و پر عقاب چتر تازه‌ای ساخت و از فراز یک کوه پایین پرید. این بار چتر جدیدش او را تا ارتفاع قابل ملاحظه‌ای برد و برای ده دقیقه در هوا معلق ماند، و لی بعد از آن به شدت به زمین افتاد. این بار هم دانشمند پیر زنده ماند و به نتیجه درستی دست یافت که علت سقوطش، نبودِ دمواره چتر بود که فرود آمدن را ساده تر کند. فرودگاه بین المللی بغداد و یک حفره بزرگ بر روی ماه نام عباس‌بن‌فرناس را بر خود دارد.

ــ‌هرگز می‌دانستید که شامپو هم جزو اختراعات شرقی‌هاست؟ تارنمای «» می‌گوید احتمالا به خاطر اهمیت وضو و طهارت در مذهب اسلام بود که برای مسلمان‌ها شست‌وشو بسیار مهم بود و آنها موفق شدند برای تهیه صابون نسخه‌ای تدوین کنند که همین حالا هم مورد استفاده ماست. برای نخستین بار در تاریخ بشریت، اقوام مسلمان بودند که چربی‌های گیاهی را با هیدروکسیم و خوشبوکننده‌هایی چون آویشن درآمیختند و صابون تولید کردند. یکی از تکان دهنده‌ترین ویژگی‌های جنگجویان صلیبی برای مسلمان‌ها این بود که صلیبی‌ها شست‌وشو نمی‌کردند.
برای نخستین بار در انگلستان، یک مرد مسلمان از شامپو استفاده کرد که سال ۱۷۵۹ در سواحل شهر برایتون گرمابه‌ای را با نام «حمام بخار هندی محمد» باز کرد. محمد بعدا به مقام سلطنتی شامپو پزشکی شاهان جورج چهارم و ویلیام چهارم منصوب شد.

ــ در این فهرست موارد جالب زیاد است و اصلا همه‌اش حالب است. ولی برخی از آنها مربوط به تاریخ ایران می‌شود: مثل آسیاب بادی که گمان می‌رفت از اختراعات اروپایی‌ها باشد. در حالی که آسیاب بادی را سال ۶۳۴ یک فرماندار ایرانی اختراع کرد و از آن برای کوبیدن غله و آبیاری مزارع به کار گرفت. تنها پانصد سال بعد از آن، آسیاب بادی‌ها در اروپا هم پیدا شد.

و چند نکته معروف:

ــ‌ فرش و قالی هم از ایران وارد سایر بخش‌های جهان شد.
ــ الجبر هم نام کتاب دانشمند ایرانی، خوارزمی، است و الگاریتم هم شکل تغییر یافته نام خود اوست.

اگر به این فهرست چیزهای تازه دیگری هم اضافه شود، به شما خبر خواهیم داد. از طریق متفرقات ناسیاسی رادیو زمانه.