قلم تقدیر در آسمان‌ها نیست

آرش آتشزاد

علی طهماسبی از چهره‌های برجسته جریان ملی- مذهبی است. او عضو گروه ۵ نفره‌ای بود که پیش ازاین بیانیه‌های ملی- مذهبی‌های مشهد با امضای آنان منتشر می‌شد. وی استاد زبانشناسی و اسطوره شناسی است که پیش از این ممنوع التدریس شده و به تازگی نیز در مشهد عملاً با مسائلی که پیش روی دارد جلسات سخنرانی خود را تعطیل کرده است.

علی طهماسبی، اسطوره‌شناس

بیش از ۱۲ کتاب از وی به چاپ رسیده و «حج» نام آخرین کاری است که در دست دارد. از برجسته‌ترین کتب چاپ شده وی می‌توان به «اندوه یعقوب»، «مواجهه با متن و تأویل متن قدسی»، «اسطوره آفرینش» و «مریم مادر کلمه» اشاره کرد. کتاب «مریم مادر کلمه» وی به علت ارائه قرائتی مخالف با متن انجیل درایالات متحده اجازه انتشار نیافت و شاید به زودی در فرانسه منتشر شود.

او از شاگردان دکترعلی شریعتی محسوب می‌شود که در تقسیم‌بندی‌های سیاسی سال ۵۷ می‌توان وی را در دسته «سوسیالیست‌های مذهبی» قرارداد. طهماسبی پس از انقلاب با «جهاد سازندگی» در روستاها به فعالیت آموزشی و حتی عمرانی پرداخت که چندی بعد به‌رغم آشنایی دیرینه با آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله واعظ طبسی تقریبا کنار گذاشته شد و حتی چندین سال رادر تبعید به سر برد.

با روی کار آمدن دولت محمد خاتمی، «کانون نشر حقایق» که در مشهد از زمان محمد تقی شریعتی (دهه ۲۰) به فعالیت می‌پرداخت و پس از انقلاب در کنار حسینیه ارشاد کانون فعالیت روشنفکران دینی بود، با تلاش عده‌ای از جمله طهماسبی به فعالیت‌های خود شدت بخشید اما تحصن چند روزه عوامل انصار حزب الله مشهد در مقابل این کانون که آن را لانه جاسوسی دوم می‌نامیدند، بهانه کافی را برای تعطیل کردن این مرکز تحقیقاتی و پژوهشی به مدیران امنیتی داد. پس از آن غائله، طهماسبی در منزل خود مجالس سخنرانی و دوره‌های تأویل متون قدسی برگزار می‌کرد. اینک علی طهماسبی از راه پرورش ماهی و گیاهان دریایی در کارگاهی کوچک در خانه‌اش امرار معاش می‌کند.
شب گذشته بیست و یکم ماه رمضان و مصادف با یکی از شب‌های "قدر" بود و او مانند سنت هر ساله خود با برگزاری مراسم "شب احیاء" به تأویل متن سوره قدر پرداخت.

مراسم شب های قدر در مشهد

وی با اشاره به اینکه تأویل وی از«قدر» با تفسیرهای رایج سنتی متفاوت است، علت این تفاوت را اینچنین تشریح کرد: “تفسیرهای سنتی بر پایه نظام ارباب- رعیتی بنا شده و درچارچوب همان نظام نیز قابل دفاع است اما اینک که طبقه متوسط فرهنگی در ایران رشد یافته و مردم اندک فرصتی برای اندیشیدن و مطالعه یافته‌اند، آن تفسیرها و خود متن نیازمند بازخوانی دوباره است.” وی سپس مخالفان دین را نیز متهم کرد که حاضر به قبول معنایی جدید از دین نبوده و همان قرائت های سنتی را عین حقیقت دین می پندارند.

همچنین در تشریح قرائت خویش از سوره قدر گفت: "در آیه اول این سوره حرف از نازل شدن «او» به میان آمده است، منظور از «او» چیست؟ مفسرین سنتی براساس آیاتی دیگر از قرآن می‌گویند که منظور همین «قرآن» است اما من می‌گویم که شاید منظور «انسان متعالی» و «من ایده‌آل» باشد، همان که مدام در جست‌وجویش هستیم". وی سپس نازل شدن را به معنای جاری شدن دانست و گفت که در این سوره حرف از پایین آمدن چیزی از آسمانها نیست، حرف از جاری شدن معنا در ناخودآگاه آدمی است.

طهماسبی در ادامه به تحلیل عبارت «لیلة القدر» پرداخت و بیان داشت: "لیل به معنای تاریکی است اما وقتی که لیل به شکل مؤنث لیلة در عربی می‌آید به معنای تاریکی و ظلماتی می‌شود که آبستن روشنایی است و شب قدر شاید مانند کریسمس مسیحیان و یا شب یلدا در آئین زرتشت، مفهومی است که در آن تاریکی حاصل از اندیشه نکردن می رود و روشنایی پدید آمده از شناخت و معرفت وجودی متولد می‌شود".

طهماسبی با انتقاد از کسانی که شب قدر را یک شب ظاهری از غروب خورشید فیزیکی تا غروب همان خورشید معنا می‌کنند، گفت: "وقتی که روابط اجتماعی، خانوادگی و جامعه‌ای در ظلم و ستم و دروغ و ریا گرفتار باشد، طلوع خورشید فیزیکال چه سودی دارد؟ در اینجا منظور از شب قدر، یک شب معمولی تا سحر نیست، منظور اینست که در این شب تو بتوانی با جفظ هوشیاری قدرو اندازه خویش را بدانی، خود را بشناسی تا بتوانی آینده را تقدیر کنی. ما رعیت (چهارپا) نیستیم، ماندن در ناآگاهی سرنوشت محتوم ما نیست، قلم تقدیر در آسمانها نبوده و در دستان تو است تا بتوانی فرجام خویش را رغم بزنی".

مراسم شب های قدر در مشهد

وی بلافاصله با طرح این سوال که "اما کدام آینده؟ کدامین فرجام؟" اظهار داشت: "چه بسیارند کسانی که می‌گویند بیا تا آینده را نشانت بدهم، می‌روی اما می‌بینی که هیچ برای عرضه ندارند و تنها تو را عمله تفکرات خویش می‌سازند. باید از درون خود به فرجام نهایی برسی، از رؤیا! رؤیا، خواب‌های روزمره را در بستر غفلت دیدن و در هنگام آرمیدن به پنداری رسیدن نیست، بلکه درکی است که پس از آمادگی ناخودآگاهت از هستی در تو جاری می‌شود. آنجاست که «حق و باطل» پدیدارمی شود. باطل دروغ نیست، واقعیت است اما واقعیت و عملی که بی نتیجه است و حق تو را پله‌ای بالاتر می کشاند، پس حق و باطل درعمل معنا می یابند".

طهماسبی در ادامه صحبت‌هایش با بیان این مطلب که در قرآن آمده است: «شب قدراز هزار ماه بهتر است»، گفت: «هزار ماه تقریباً معادل ۸۰ سال است، یعنی عمر کامل یک انسان در دنیای مدرن. قرآن می گوید که اگر آدمی قدر، اندازه و ارزش خود را نداند ۸۰ سال زندگی برایش چه معنایی خواهد داشت؟ چرا پیران ما مدام افسرده و هراسان از مرگ هستند؟ چون زندگی نکرده‌اند و اکنون از مرگ می ترسند واز تلف شدن می‌هراسند".

این روشنفکر دینی سپس به واژه «ملائکه» در سوره قدر اشاره کرد و یادآور شد: «در تعبیر قرآنی، هر شئ در هستی ملکوتی دارد و درک عمیق این ملکوت اگر همراه با شناخت قدر باشد (دقت کنید که قدر ریشه قدرت است، انسانی که ارزش خود و جایگاه خویش در هستی را بشناسد دارای قدرت می‌شود) می‌تواند به سیطره آدمی بر ملکوت بیانجامد.»

طهماسبی در پایان بیان کرد: "شب قدر شبی است که انسان فرمانروای هستی می‌شود و خود، هستی دار می شود. قرآن به آدمی می گوید که که از خویش رهایی یافته تا «مطلع فجر» یا همان طلوع خورشید، معنا در وجودش تبلور یابد".

این جلسه با طرح سوالات از سوی حاضران پایان یافت، جلسه‌ای متفاوت با سنت‌های مرسوم در شب‌های احیا.