روشنفکران مشروطه در برلين - ۱

برلين شهری است که نه تنها در تاريخ قرن بيستم اروپا و جهان نقشی کليدی داشته، بلکه در سير رشد و گسترش انديشه معاصر در تاريخ ايران هم تاثيرات اساسی بر جای گذارده است. ما در اين سری از مطالب سعی می‌کنيم نقش برلين را در تاريخ معاصر ايران از انقلاب مشروطه تاکنون مکتوب کنيم و به زندگی انديشمندان و مشاهير ايرانی که در برلين زندگی می‌کرده‌اند، بپردازيم. از نسل اول مهاجران ايرانی در برلين آغاز می‌کنيم، از "برلنی‌ها".

"برلنی‌ها" عنوانی تاريخی است که محمد علی جمالزاده به گروهی از روشنفکران و انديشمندان ايرانی که بين سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۳۰ به برلين آمدند، داده بود. دکتر جمشيد بهنام در رساله تحقيقی خود که با همين عنوان منتشر شده، در اين سال‌ها دو نسل از برلينی‌ها را از يکديگر تفکيک می‌کند.  نسل اول که يا به‌دلايل سياسی از قبيل استبداد صغير و اشغال آذربايجان و غيره و يا به خاطر تحصيل به اروپا آمده بودند، در برلين و با کمک دولت آلمان "کمیته ملیون ایرانی" را بنیان نهادند. ايده و ابتکار عمل برای تشکيل اين کميته به نام سيد محمد حسن تقی‌زاده (عکس شماره ۱) ثبت شده است. او در يکی از روزهای سرد زمستان ۱۹۱۵ به اداره پست محله شارلوتن‌بورگ برلین (عکس شماره ۲) رفت و نامه‌هایی به پاریس، لندن، ژنو و استانبول فرستاد. تقی‌زاده خود چند ماه قبل از آن به دعوت دولت آلمان از آمريکا به برلین آمده بود. این نامه فراخوانی بود به روشنفکران و آزادی‌خواهان مهاجر ايرانی در  اروپا برای تشکيل کمیته‌ای از ملیون بر ضد روس و انگلیس که ایران را تصرف کرده بودند.

چند ماهی نگذشته بود که در پی اين دعوت عده‌ای در برلين دور تقی‌زاده گرد آمدند.  اولین کسانی که در دوره مهاجرت اول و نیز در پی اشغال نظامی تبریز از طرف روس‌ها دور تقی‌زاده جمع شدند یاران قديم تبریزی و هم‌مسلکان حزب دمکرات بودند از جمله این گروه باید از محمدعلی تربیت و رضا تربیت نام برد. محمدعلی تربیت با تقی‌زاده انسی داشت و در تبریز با هم کتاب‌فروشی تربیت و مجله گنجینه فنون را تاسیس کردند.

گروه دوم چند نفری بودند که از ژنو، پاریس و لندن آمده بودند و غالبا به کار تحقیق اشتغال داشتند.  حسين کاظم‌زاده ايرانشهر از کمبريج انگلستان، محمد قزوينی و ابراهيم پورداود و اشرف‌زاده از پاريس کار تحقيق را رها کردند و به برلين آمدند. نصرالله جهانگير و سعدالله خان درويش و مرتضی راوندی از سوئيس و محمد علی جمالزاده از ديژون فرانسه راهی برلين شدند. عده‌ای هم مانند غنی‌زاده، اسمعیل یکانی و میرزا آقا کسب و کار و دکان خود را در استامبول تعطيل و همراه با  اسمعیل نوبری و اسمعیل امیرخیزی به جمع برلنی‌ها پیوستند. در اين جمع عزت‌الله هدايت خود در برلين تحصيل می‌کرد و رضا افشار همراه شخص تقی‌زاده از نيويورک وارد برلين شده بود.

بهنام می‌نويسد: "محل اجتماع گروه دوم برلنی‌ها در خانه‌ی شماره ۶۴ خيايان لايبنيتس در محله‌ی شارلوتن‌بورگ (عکس شماره ۳) بود. تقی‌زاده و عزت‌اله هدايت هم در اين خانه منزل داشتند و قزوينی هم دفتری در آن‌جا دست و پا کرده بود." جمال‌زاده می‌نويسد: "اين خانه دارای تالار بزرگی بود که بعدها دفتر و کتاب‌خانه روزنامه کاوه قرار گرفت و ميز بزرگی در وسط تالار بود که تقی‌زاده روی آن کار می‌کرد. يک تالار بزرگ پذيرايی و دو اتاق برای سکونت و يک اتاق انباری برای کاغذ و روزنامه و يک اتاق ديگر برای اتاق خصوصی تقی‌زاده داشت. تقريباً هر روزه يکی دو بار همان جا جمع می‌شديم..." و به اين ترتيب بود که زمينه‌های انتشار مجله کاوه فراهم آمد. پس از پايان جنگ با هم قرار گذاشتند که شب‌های پنج‌شنبه يا چهارشنبه‌ها در اداره کاوه جمع شوند و با صرف يک فنجان چای ساده درباره‌ی مباحث علمی و ادبی و تاريخی صحبت کنند. اين جلسات هر پانزده روز يک‌بار برگزار می‌شد، آن‌موقع بود که تصميم گرفتند اين جلسات عمومی شود و اعلانی درباره‌ی صحبت‌های علمی و ادبی در شماره اول در ماه مارس با اين عبارات در مجله کاوه منشر شد.

"اخيراً جمعی از ايرانيان مقيم برلين، انجمن کوچکی برای مذاکرات و مباحثات علمی و ادبی ترتيب داده‌اند و از نتايح اين انجمن ترتيب رشته صحبت‌های علمی و ادبیِ عمومی است که هر ماهی يک‌بار و در تالار مخصوص يکی از قهوه‌خانه‌ها برای ايرانيان ترتيب داده می‌شود."
مليون ايرانی پس از چهار سال فعاليت و تحمل دشواری کم‌کم متفرق شدند.

احمد احقری - برلين