از «کوچه‌های سکوت» تا آمستردام

مانی پارسا

دیشب ۲۵ آوریل در آمستردام شاهد ورود اشعار ۴۱ شاعر معاصر ایرانی به حوزه زبان هلندی بودیم. ورودی متین و ملایم در قالب کتابی با جلدی متین و ملایم.

«کوچه‌های سکوت، برگزیده‌ای از صد سال شعر نو فارسی»* نام کتابی بود که دیشب در آمستردام رونمایی شد. مترجمان این اشعار خانم نفیس‌نیا** و آقای رونالد بوس هستند. خانم نفیس‌نیا شاعر، داستان‌نویس، فیلمساز و مترجم است و حدود ۱۵ سال است که در هلند زندگی می‌کند. آقای رونالد بوس ۵۹ ساله با اینکه فارسی بلد نیست ولی با همکاری خانم نیا توانسته از عهده کار دشوار ترجمه ادبی به‌خوبی برآید. او که رشته زبان و ادبیات هلندی خوانده، فیلم مستند هم می‌سازد و اهل قلم نیز هست.

تصویر روی جلد کتاب

کوچه‌های سکوت که توضیح پشت جلدش با عبارت «فارسی شکر است» آغاز می‌شود مقدمه مفیدی از تاریخچه و روند شکلگیری شعر نو در ایران به‌دست می‌دهد و پس از آن به معرفی تک‌تک شاعران، از نیما یوشیج گرفته تا فروغ فرخزاد و محمدعلی سپانلو و شاعران جوانی همچون پگاه احمدی می‌پردازد. از هر شاعر عکسی کوچک، زندگی‌نامه‌ای مختصر و ترجمه نمونه شعر ارائه شده‌است.

شبی متنوع
شب رونمایی کتاب، با موسیقی آغاز شد. موسیقی زنده گروه سهند و شرکا. سهند صاحبدیوانی از بچه‌های پراستعداد ایرانی ساکن هلند است که عشق و علاقه‌اش به همه‌چیز موسیقی آدم را کنجکاو می‌کند تا برود بیشتر درباره موسیقی بداند. سهند که موسیقی سنتی ایرانی تحصیل کرده و داستان‌گو هم هست، گوشه‌چشمی هم به موزیک تلفیقی دارد. قطعه‌ای که در این شب با دوستان غیر ایرانی‌اش برگزار کردند بیشتر حالت موسیقی محلی یهودی را در خود داشت.

خانم نیا که می‌خواست مسئول انتشاراتی را معرفی کند درباره کوچه‌های سکوت گفت: «اول رؤیا بود، بعد الزام شد، بعد هم به تحقق پیوست».

مدیر انتشارات بولاک که این مجموعه را به چاپ رسانده حرف جالبی زد و گفت که انتشار این کتاب درباره شعر نو فارسی دقیقاً مصادف شده با فروش آخرین نسخه‌های کتاب «کاروانی از ایران، شعر کلاسیک فارسی» ترجمه پروفسور دِبراین، استاد معروف ایرانشناسی در هلند. یعنی برای اولین بار در زبان هلندی اگر کسی بخواهد در میان قله‌های رفیع شعر فارسی از آغاز تا امروز قدم بزند کافی است گشت‌وگذاری در میان ورق‌های این دو کتاب داشته‌باشد.

آن‌گونه که مدیر انتشاراتی بولاک می‌گفت، گرفتن یارانه از نهادهای مسئول برای این ترجمه کار آسانی نبوده و افراد مشتاقی پیدا شده‌اند و با روی آوردن به تبصره‌ها و وارد شدن به ریزه‌کاری‌های قانونی توانسته‌اند کمک‌هزینه‌ای مناسب برای این طرح کنار بگذارند.

شکر و سیانور
تهیه این کتاب چهار سال کار برده است. آقای بوس که پنج هفته را در ایران گذرانده و بر سر دانه‌دانه واژه‌ها با نفیس‌نیا مشورت و تفکر داشته درباره زبان فارسی و اختلافاتش با هلندی می‌گوید: «در فارسی همه‌چیز با همه‌چیز قابل ترکیب است. بیشتر این ترکیب‌ها را در هلندی نمی‌شود همانگونه ترکیبی ترجمه کرد. خزان‌زده، زهرخند و گل‌خند را باید در هلندی توضیحی ترجمه کرد که مزه شعری‌اش می‌رود».

او به حالتی شوخی‌وار افزود: «فارسی شاید برای فارسی‌زبان‌ها شکر باشد ولی برای من مترجم حکم سیانور را داشت!».

از نکته‌های دیگری که نظر آقای بوس را جلب کرده این بود که سراسر شعرهایی که ترجمه کرده مملو است از واژه «حیرت‌زده». مرغ حیرت‌زده، گل حیرت‌زده، پنجره حیرت‌زده .... او باز به شوخی گفت: «شما ایرانی‌ها ملت حیرت‌زده‌ای هستید!

نکته دیگری که او ذکر کرد این بود که در فارسی در مقایسه با هلندی خیلی از «و» استفاده می‌شود و ویراستار در مرحله نهایی ناچار شده ده‌ها «و» را از متن هلندی حذف کند. در فارسی به‌جای نقطه گذاشتن و آغاز جمله بعدی گاه یک جمله به حالت «و ...و ...و» چهار پنج خط ادامه می‌یابد.

کلیشه همیشه هم بد نیست
پس از آقای بوس، نوبت به اولین مهمان برنامه، آقای سِون آریانس رسید. آقای آریانس که لقب «شاعر بر روی سِن» دارد و از نقالان برجسته هلندی است ترجمه شعر عروسک کوکی فروغ فرخزاد را واقعاً پراحساس نقالی کرد. او از خودش نیز شعرهایی دکلمه کرد که در یکی از آن‌ها شنیده می‌شد «وقتی که بچه بودم، خدا قدرتش بیشتر بود».

مهمان دوم، آدریان یـِگی، شاعر شهر آمستردام بود. در هلند رسم است که شوراهای شهرداری هر شهر بزرگ، شاعر یا شاعرانی را به مقام شاعر شهر منتصب می‌کنند تا به موقع حوادث قابل توجه یا رویدادهای تاریخی مهم شهر، اشعاری را به آن مناسبت بسرایند.

آقای یگی، که رمان‌نویس و ستون‌نویس هم هست درباره شعر نو فارسی گفت: «در شعر نو فارسی همچنان از نمادهای کلیشه‌ای و ثابت استفاده می‌شود. واژه «گلبرگ‌ها» در بسیاری موارد تکرار می‌شود و نمادی برای خیلی چیزها قرار می‌گیرد. در شعر هلندی ما همه به‌شدت از نمادهای کلیشه‌ای گریزانیم و شاعران ما اگر یک واژه و نماد آشنا یا فسیل‌شده در جایی ببینند رویشان را می‌کنند آنسو. البته من با خواندن این مجموعه فهمیدم که همان فسیل‌شده‌ها را می‌شود در معانی جدیدی به‌کار گرفت و از آن‌ها استفاده‌های دیگری کرد. فهمیدم که بد نیست گاهی هم دست خواننده را با استعاره‌هایی آشنا گرفت و به معانی جدیدی راهنمایی کرد».

او ترجمه اشعاری از محمدعلی سپانلو و ضیاء موحد را قرائت کرد و موقعی که می‌خواست از اشعار خودش بخواند گفت: «خیلی گشتم در میان شعرهایم چیزی مشابه با شعرهای نو فارسی برای قرائت بیابم ولی پیدا نکردم».

جوانترها
ترتیب‌دهنده اصلی این برنامه، خانم نفیس‌نیا، از کارهای جالب دیگری که انجام داد دعوت کردن از ۵ شاعر جوان هلندی برای دکلمه دوگانه بود. یعنی آن‌ها ترجمه اشعار فارسی را به هلندی می‌خواندند و خانم نفیس‌نیا همان شعر را به فارسی می‌خواند. شنیدن یک شعر در دو زبان و تفاوت بسیار زیادی که در آهنگ این دو زبان هست در نوع خود جالب بود.

این‌که یک سی‌دی از روخوانی اشعار احمد شاملو و فروغ فرخزاد با صدای خودشان ضمیمه کتاب شده نیز، گویا برای القاء حس شعر در زبان اصلی به شنونده هلندی است.

بخش پایانی برنامه، کاملا از دیگر بخش‌ها متفاوت بود. خود خانم نفیس‌نیا هم در آغاز از اضافه شدن این بخش مطلع نبوده. برگزارکننده‌ها یک دختر ایرانی از آنسوی طیف هنر موسیقی را به این مجلس آورده‌بودند. میس دی(Miss Dee) اولین دختر رپ‌خوان ایرانی است و در سبک هیپ‌هاپ به هلندی، انگلیسی، فارسی و آلمانی رپ می‌خواند. او در هلند و دیگر جاها در فستیوال‌ها و مراسم مختلفی برنامه داشته. میس دی امشب برای اولین بار بود که باید جلوی یک جمع حدود ۱۰۰ نفره از افراد آرام و شعردوست رپ بزند. او مقداری خجالتی بود اما زمانیکه همراهی خانم‌های مسن هلندی ردیف اول را با تکان‌های سر دید راحت‌تر شد.

میس دی به حضار گفت که موضوع هیپ‌هاپ فقط خشم و فحش نیست، ‌در آن جنبه‌ای از عشق و تردید هم وجود دارد، تردید از این‌که نکند آدم‌های خوبی هم هستند و شاید این عصبانیت‌های من بجا نیست.

معنی لغوی شعر، احساس است و این شب آمستردامی از احساس چیزی کم نداشت.

---------------------------------------
*Stegen van stilte, een keuze uit honderd jaar moderne Perzische poëzie

**نفیس‌نیا در کنار شعر و داستان فیلم‌های داستانی و مستند متعددی نیز ساخته و از او مقالات و نقدهای مختلفی در زمینه ادبیات فارسی و فیلم در مجله‌های ادبی و هنری هلند و بلژیک به چاپ رسیده است.
اولین مجموعه شعر او در ژانویه ۲۰۰۵ با عنوان اصفهان امیدگاه من به زبان هلندی و توسط نشر برن میر به چاپ رسید.

-----------------------------------------

شاعرانی که شعرهايی از آنها در کتاب خانم نفيس نيا آمده است عبارتند از:

نيما، فريدون توللی، فريدون مشيری، نادر نادرپور، هوشنگ ايرانی، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد، سياوش کسرايی، مفتون امينی، نصرت رحمانی، منوچهر آتشی، طاهره صفارزاده، احمدرضا احمدی، يدالله رويايی، رضا براهنی، منصور اوجی، محمد حقوقی، اسماعيل خويی، حميد مصدق، محمدعلی سپانلو، بيزن نجدی، ضيا موحد، مسعود احمدی، کيومرث منشی زاده، عمران صلاحی، ژيلا مساعد، محمد شمس لنگرودی، حافظ موسوی، فرشته ساری، محمد علی شکيبايی، نازنين نظام شهيدی، خاطره حجازی، کسرا عنقايی، رسول يونان، گراناز موسوی، نرگس زهره نسب، پگاه احمدی، سپيده جديری، م. ا. انيما - زمانه

گفتگويی با خانم نفيس نيا را در اينجا بشنويد