سکه‌های عرب - ساسانی

بیژن روحانی

حساس بودن نسبت به تحریف مسایل تاریخی گرچه حساسیتی است درست، اما گاهی این حساسیت‌ها ناشی از یک سوء‌برداشت است. همان‌طور که پیش‌تر نیز به آن اشاره شده بود، میراث یا ثروت‌های تاریخی و هنری به دلیل پیوند و آمیختگی با مسایل قومی و فرهنگی، به راحتی می‌تواند عاملی برای برانگیختن حساسیت‌های فوق باشد. از این رو همواره محتاج بررسی دقیق و تا حد امکان بی‌طرفانه هستند.

چند روز پیش نامه‌ای به رادیو زمانه ارسال شد که حاکی از نگرانی تعدادی از کاربران سایت «بالاترین» نسبت به تحریف بخشی از تاریخ ایران بود. نویسنده محترم نامه ذکر کرده بود که به همراه تعدادی دیگر از کاربران این سایت قصد ایجاد طومار و ارسال نامه‌ای اعتراض‌آمیز به یک سایت اینترنتی را دارند.

او از طرف دوستانش به این ترتیب نگرانی خود را از تحریف بخشی از تاریخ ایران با رادیو زمانه در میان گذاشته بود و خواسته بود تا این مساله انعکاس داده شود. گرچه پاسخی شخصی به نویسنده نامه ارسال شد، اما بد نیست به این ماجرا و نکات تاریخی آن اشاره ای مختصر شود.

ماجرا از چه قرار بود

در یکی از سایت‌های اینترنتی فروش سکه‌های تاریخی، سکه‌هایی با نام «عرب - ساسانی» برای فروش عرضه شده بود.

کاربران ایرانی با مراجعه به این سایت گمان کردند که یک ماجرای دیگر در حال تکرار است و سکه‌های ساسانی در حال تبدیل شدن به سکه‌های عربی هستند. از دید این کاربران ماجرایی مشابه چاپ تمبرهایی با تصاویر مشاهیر ایرانی از سوی کشورهای همسایه و یا موارد دیگری از این دست در حال اتفاق افتادن بود؛ یعنی سلسله‌ای از شاهان ایرانی به پادشاهان یا امیران عرب تبدیل شده و سکه‌های‌شان به آنان نسبت داده شده بود.

سکه عرب - ساسانی عبدالله بن زبیر، با الگوی خسرو دوم، پشت سکه تصویر آتشدان، ضرب سال ۶۸ هجری، منبع: classiccoins

اما در این خصوص چند نکته وجود دارد که توجه به آنها لازم است.

واقعیت این است که سکه‌هایی به نام سکه‌های «عرب - ساسانی» وجود دارند. این سکه‌ها محصول دوره‌ای هستند که امپراتوری ساسانی تازه شکست خورده و امیران عرب به ایران پای گذاشته بودند.

در حقیقت اولین سکه‌هایی که خلافت جدید اسلامی ضرب کرد، سکه‌هایی بود با اقتباس از سکه‌های ساسانی. روی برخی از این سکه‌های عرب - ساسانی حروفی عربی نیز حک شده‌اند. تعدادی از سکه‌های عرب - ساسانی نیز از روی سکه‌های خسرو دوم الگوبرداری شده‌اند.

در سکه‌های بعدی، نام خسرو از روی سکه محو شده و نام خلیفه مسلمانان جایگزین شد. اما گاهی حتا نام حاکمان مسلمان نیز با خط پهلوی نوشته شده است. غالبا تنها نام خداوند یا «الله» به خط کوفی نوشته می‌شد.

سکه عرب - ساسانی معاویه بن ابی سفیان، در کنار تصویر شاه با خط پهلوی عبارت «معاویه امیر با ایمان» درج شده و در حاشیه سکه عبارت «بسم الله» به عربی. محل ضرب دارابگرد، سال ۴۳ هجری، منبع: Islamic Awareness

سکه‌ها در ضرابخانه‌های ساسانی ایران ضرب می‌شدند. می‌توان به عنوان مثال به درهم نقره‌ای ضرب شده در شهر بیشاپور اشاره کرد که تصویر و نوشته پهلوی آن مربوط به خسرو دوم است و نوشته عربی آن کلمات «بسم الله الملک» هستند. در پشت سکه نیز نقش آتشدان‌های ساسانی به همراه نگهبانان آتشدان ضرب شده است.

از میان ضرابخانه‌های فعال دیگر می‌شود به ضرابخانه دارابگرد و استخر و آذربایجان نیز اشاره کرد. درهم‌های نقره نام خود را نیز از سکه‌های ساسانی گرفتند که آنها نیز به نوبه خود نام‌شان را از دراخمای یونانی اخذ کرده بودند.

اما کپی کردن یا به کارگیری سکه‌های پیشین فقط مربوط به سکه‌های ساسانی نبود. در سرحدات غربی سرزمین‌های تازه فتح شده، یعنی در سوریه امروزی نیز این الگوبرداری از روی سکه‌های زرین و مسین امپراتوری بیزانس در جریان بود. در این موارد اغلب نشان صلیب از پشت سکه‌ها حذف یا تغییر داده می شد. اما حذف صلیب و نشانه‌های دیگری مسیحی از پشت سکه بسیار آرام و آهسته و با تغییرات تدریجی صورت گرفت تا سکه‌های بیزانسی ناگهان از اعتبار نیفتد. به عنوان مثال در برخی از این سکه‌ها فقط ضلع افقی صلیب حذف می‌شد.

دلایل متفاوتی برای اخذ الگوی سکه‌های مناطق مختلف توسط اعراب ذکر شده است. از جمله آن که به دلیل نیاز به حفظ ثبات اقتصادی، اعراب در ابتدا تمایل چندانی به عوض کردن سکه‌های رایج نداشتند و در ابتدا تنها سعی می‌کردند نوشته‌های عربی بر سکه‌ها بیفزایند و یا نشان‌های مذهبی را بزدایند.¹

یک سکه ترکیبی عرب - ساسانی و عرب - بیزانسی. روی سکه تصویر خسرو اما این بار نوشته‌ها به خط کوفی هستند. پشت سکه به جای آتشدان، از تصویر خلیفه ایستاده با شمشیر به سبک سکه‌های عرب - بیزانسی استفاده شده است، سال هفتم هجری. منبع: همان

اقتصاد ساسانیان بیشتر بر مبنای سکه‌های سیمین بود، در حالی که در بیزانس سکه‌های زرین رواج بیشتری داشت. با این حال سکه‌های سیمین ساسانی حتا در محدوده‌ای فراتر از قلمرو آنان به کار می‌رفت و شاید بتوان از باب مقایسه گفت که مانند دلار امروزی، پولی بود که در مناطق بسیاری می‌شد با آن معامله کرد.

در زمینه سکه‌های عرب - ساسانی پژوهش‌های فراوانی صورت گرفته است. یکی از این پژوهش‌ها کتابی است با نام «مسکوکات مسین عرب - ساسانی» که پژوهشی است مشترک میان مرکز ملی تحقیقات فرانسه و آکادمی علوم اتریش.²

کتاب بیش از ۳۳۰ عدد سکه را مطالعه و آن را به صد گونه متفاوت دسته‌بندی کرده است. در این پژوهش وجود این سکه‌ها از یک طرف به عنوان دلیلی بر عزم ایرانیان برای نگاه داشتن نشانه‌های هویت فرهنگی خود ذکر شده و از طرف دیگر نشانی از تمایل اعراب به گسترش آرام مذهب و ارزش‌های فرهنگی خود در منطقه‌ای دانسته شده است که دین و فرهنگ پیشین آن همچنان با قوت باقی مانده بود.

سکه عبدالملک مروان، بدون تصویر، روی سکه به عربی محل ضرب شهر رامهرمز و

در اواخر قرن هفتم میلادی (قرن اول هجری) خلیفه اموی، عبدالملک بن مروان سکه‌هایی تازه و مستقل برای قلمرو خلافت اسلامی ضرب کرد. سکه‌هایی که روی آن تنها نام خداوند و آیاتی از قرآن به همراه تاریخ و مکان ضرب سکه به کار رفته بود و دیگر نشانی از تصویر پادشاه یا آتشدان‌های ساسانی روی آن دیده نمی‌شد. سکه‌های عبدالملک از آن پس الگویی شد برای سکه‌هایی که در قلمرو خلافت اسلامی ضرب می‌شدند. عبدالملک بن مروان همان خلیفه‌ای است که در اورشلیم یا بیت المقدس، قبه الصخره را بنا کرد.

در پایان به‌طور خلاصه باید گفت که وجود سکه‌های عرب - ساسانی یک واقعیت تاریخی و نشان‌گر یک دوره تحولی و انتقالی است. اما آیا این که سکه‌های ارائه شده در سایت اینترنتی مورد اشاره به‌طور حتم سکه‌های عرب - ساسانی هستند یا متعلق به دوره‌ای دیگرند، امری است که تنها یک کارشناس سکه با بررسی نزدیک آنها می‌تواند حقیقت آن را روشن کند.

سکه‌شناسی خود شاخه‌ای است مستقل و مفصل که سکه را به عنوان یک سند تاریخی بسیار مهم مورد مطالعه قرار می‌دهد.

امیدوارم این توضحیات مختصر و کوتاه برای دوستانی که در سایت بالاترین نگران تحریف تاریخ بودند، نسبتاً کافی بوده باشد.