رادیو زمانه

تاریخ انتشار مطلب: ۲۶ دی ۱۳۸۷

سکه‌های عرب - ساسانی

بیژن روحانی
rohani@radiozamaneh.com

حساس بودن نسبت به تحریف مسایل تاریخی گرچه حساسیتی است درست، اما گاهی این حساسیت‌ها ناشی از یک سوء‌برداشت است. همان‌طور که پیش‌تر نیز به آن اشاره شده بود، میراث یا ثروت‌های تاریخی و هنری به دلیل پیوند و آمیختگی با مسایل قومی و فرهنگی، به راحتی می‌تواند عاملی برای برانگیختن حساسیت‌های فوق باشد. از این رو همواره محتاج بررسی دقیق و تا حد امکان بی‌طرفانه هستند.

Download it Here!

چند روز پیش نامه‌ای به رادیو زمانه ارسال شد که حاکی از نگرانی تعدادی از کاربران سایت «بالاترین» نسبت به تحریف بخشی از تاریخ ایران بود. نویسنده محترم نامه ذکر کرده بود که به همراه تعدادی دیگر از کاربران این سایت قصد ایجاد طومار و ارسال نامه‌ای اعتراض‌آمیز به یک سایت اینترنتی را دارند.

او از طرف دوستانش به این ترتیب نگرانی خود را از تحریف بخشی از تاریخ ایران با رادیو زمانه در میان گذاشته بود و خواسته بود تا این مساله انعکاس داده شود. گرچه پاسخی شخصی به نویسنده نامه ارسال شد، اما بد نیست به این ماجرا و نکات تاریخی آن اشاره ای مختصر شود.

ماجرا از چه قرار بود

در یکی از سایت‌های اینترنتی فروش سکه‌های تاریخی، سکه‌هایی با نام «عرب - ساسانی» برای فروش عرضه شده بود.

کاربران ایرانی با مراجعه به این سایت گمان کردند که یک ماجرای دیگر در حال تکرار است و سکه‌های ساسانی در حال تبدیل شدن به سکه‌های عربی هستند. از دید این کاربران ماجرایی مشابه چاپ تمبرهایی با تصاویر مشاهیر ایرانی از سوی کشورهای همسایه و یا موارد دیگری از این دست در حال اتفاق افتادن بود؛ یعنی سلسله‌ای از شاهان ایرانی به پادشاهان یا امیران عرب تبدیل شده و سکه‌های‌شان به آنان نسبت داده شده بود.


سکه عرب - ساسانی عبدالله بن زبیر، با الگوی خسرو دوم، پشت سکه تصویر آتشدان، ضرب سال ۶۸ هجری، منبع: classiccoins

اما در این خصوص چند نکته وجود دارد که توجه به آنها لازم است.

واقعیت این است که سکه‌هایی به نام سکه‌های «عرب - ساسانی» وجود دارند. این سکه‌ها محصول دوره‌ای هستند که امپراتوری ساسانی تازه شکست خورده و امیران عرب به ایران پای گذاشته بودند.

در حقیقت اولین سکه‌هایی که خلافت جدید اسلامی ضرب کرد، سکه‌هایی بود با اقتباس از سکه‌های ساسانی. روی برخی از این سکه‌های عرب - ساسانی حروفی عربی نیز حک شده‌اند. تعدادی از سکه‌های عرب - ساسانی نیز از روی سکه‌های خسرو دوم الگوبرداری شده‌اند.

در سکه‌های بعدی، نام خسرو از روی سکه محو شده و نام خلیفه مسلمانان جایگزین شد. اما گاهی حتا نام حاکمان مسلمان نیز با خط پهلوی نوشته شده است. غالبا تنها نام خداوند یا «الله» به خط کوفی نوشته می‌شد.


سکه عرب - ساسانی معاویه بن ابی سفیان، در کنار تصویر شاه با خط پهلوی عبارت «معاویه امیر با ایمان» درج شده و در حاشیه سکه عبارت «بسم الله» به عربی. محل ضرب دارابگرد، سال ۴۳ هجری، منبع: Islamic Awareness

سکه‌ها در ضرابخانه‌های ساسانی ایران ضرب می‌شدند. می‌توان به عنوان مثال به درهم نقره‌ای ضرب شده در شهر بیشاپور اشاره کرد که تصویر و نوشته پهلوی آن مربوط به خسرو دوم است و نوشته عربی آن کلمات «بسم الله الملک» هستند. در پشت سکه نیز نقش آتشدان‌های ساسانی به همراه نگهبانان آتشدان ضرب شده است.

از میان ضرابخانه‌های فعال دیگر می‌شود به ضرابخانه دارابگرد و استخر و آذربایجان نیز اشاره کرد. درهم‌های نقره نام خود را نیز از سکه‌های ساسانی گرفتند که آنها نیز به نوبه خود نام‌شان را از دراخمای یونانی اخذ کرده بودند.

اما کپی کردن یا به کارگیری سکه‌های پیشین فقط مربوط به سکه‌های ساسانی نبود. در سرحدات غربی سرزمین‌های تازه فتح شده، یعنی در سوریه امروزی نیز این الگوبرداری از روی سکه‌های زرین و مسین امپراتوری بیزانس در جریان بود. در این موارد اغلب نشان صلیب از پشت سکه‌ها حذف یا تغییر داده می شد. اما حذف صلیب و نشانه‌های دیگری مسیحی از پشت سکه بسیار آرام و آهسته و با تغییرات تدریجی صورت گرفت تا سکه‌های بیزانسی ناگهان از اعتبار نیفتد. به عنوان مثال در برخی از این سکه‌ها فقط ضلع افقی صلیب حذف می‌شد.

دلایل متفاوتی برای اخذ الگوی سکه‌های مناطق مختلف توسط اعراب ذکر شده است. از جمله آن که به دلیل نیاز به حفظ ثبات اقتصادی، اعراب در ابتدا تمایل چندانی به عوض کردن سکه‌های رایج نداشتند و در ابتدا تنها سعی می‌کردند نوشته‌های عربی بر سکه‌ها بیفزایند و یا نشان‌های مذهبی را بزدایند.1


یک سکه ترکیبی عرب - ساسانی و عرب - بیزانسی. روی سکه تصویر خسرو اما این بار نوشته‌ها به خط کوفی هستند. پشت سکه به جای آتشدان، از تصویر خلیفه ایستاده با شمشیر به سبک سکه‌های عرب - بیزانسی استفاده شده است، سال هفتم هجری. منبع: همان

اقتصاد ساسانیان بیشتر بر مبنای سکه‌های سیمین بود، در حالی که در بیزانس سکه‌های زرین رواج بیشتری داشت. با این حال سکه‌های سیمین ساسانی حتا در محدوده‌ای فراتر از قلمرو آنان به کار می‌رفت و شاید بتوان از باب مقایسه گفت که مانند دلار امروزی، پولی بود که در مناطق بسیاری می‌شد با آن معامله کرد.

در زمینه سکه‌های عرب - ساسانی پژوهش‌های فراوانی صورت گرفته است. یکی از این پژوهش‌ها کتابی است با نام «مسکوکات مسین عرب - ساسانی» که پژوهشی است مشترک میان مرکز ملی تحقیقات فرانسه و آکادمی علوم اتریش.2

کتاب بیش از ۳۳۰ عدد سکه را مطالعه و آن را به صد گونه متفاوت دسته‌بندی کرده است. در این پژوهش وجود این سکه‌ها از یک طرف به عنوان دلیلی بر عزم ایرانیان برای نگاه داشتن نشانه‌های هویت فرهنگی خود ذکر شده و از طرف دیگر نشانی از تمایل اعراب به گسترش آرام مذهب و ارزش‌های فرهنگی خود در منطقه‌ای دانسته شده است که دین و فرهنگ پیشین آن همچنان با قوت باقی مانده بود.


سکه عبدالملک مروان، بدون تصویر، روی سکه به عربی محل ضرب شهر رامهرمز و

در اواخر قرن هفتم میلادی (قرن اول هجری) خلیفه اموی، عبدالملک بن مروان سکه‌هایی تازه و مستقل برای قلمرو خلافت اسلامی ضرب کرد. سکه‌هایی که روی آن تنها نام خداوند و آیاتی از قرآن به همراه تاریخ و مکان ضرب سکه به کار رفته بود و دیگر نشانی از تصویر پادشاه یا آتشدان‌های ساسانی روی آن دیده نمی‌شد. سکه‌های عبدالملک از آن پس الگویی شد برای سکه‌هایی که در قلمرو خلافت اسلامی ضرب می‌شدند. عبدالملک بن مروان همان خلیفه‌ای است که در اورشلیم یا بیت المقدس، قبه الصخره را بنا کرد.

در پایان به‌طور خلاصه باید گفت که وجود سکه‌های عرب - ساسانی یک واقعیت تاریخی و نشان‌گر یک دوره تحولی و انتقالی است. اما آیا این که سکه‌های ارائه شده در سایت اینترنتی مورد اشاره به‌طور حتم سکه‌های عرب - ساسانی هستند یا متعلق به دوره‌ای دیگرند، امری است که تنها یک کارشناس سکه با بررسی نزدیک آنها می‌تواند حقیقت آن را روشن کند.

سکه‌شناسی خود شاخه‌ای است مستقل و مفصل که سکه را به عنوان یک سند تاریخی بسیار مهم مورد مطالعه قرار می‌دهد.

امیدوارم این توضحیات مختصر و کوتاه برای دوستانی که در سایت بالاترین نگران تحریف تاریخ بودند، نسبتاً کافی بوده باشد.

Share/Save/Bookmark

پانویس‌ها:

1. Hillenbrand, Robert, Islamic art and architecture, Thames and Hudson, London, 1999.
2. Gyselen, Rika, Arab-Sasanian Copper Coinage, Osterreichischen Akademie Der Wissenschaften, Wien, 2000.

نظرهای خوانندگان

بسيار جالب بود.

-- رضا صارمي ، Jun 23, 2008 در ساعت 07:27 PM

از توضیحات کامل و مفیدتان سپاسگزارم

-- فضولباشی ، Jun 23, 2008 در ساعت 07:27 PM

سپاسگزار از اطلاع رسانی و مطلب جامع و مفیدتان.

-- علیرضا ، Jun 23, 2008 در ساعت 07:27 PM

عالی بود ! فقط دلم میخواد بدونم این همه اطلاعات رو با این سرعت و دقت چطور و از کجا گیر میاری. کتابخونه ملی تو خونه داری، یا خونه تو کتابخونه ملی؟

-- فرزاد ، Jun 23, 2008 در ساعت 07:27 PM

لطفا در صورت امکان از شمارگان اثار ایرانی در خارج از کشور هم بگویید و داشته های ما از بسیاری از سایت های تاریخی بسیار کمتر از ان چیزهایی ست که نداریم ومانند شوش و چغازنبیل و اثار تاریخی ارامگاه شیخ صفی در اردبیل

-- arash ، Jun 24, 2008 در ساعت 07:27 PM

بازم ممنون :)

-- خاطره‌ها ، Jun 24, 2008 در ساعت 07:27 PM

چند نکته در باره سکه های عرب - ساسانی
1-در زمان ساسانیان اعراب نه فقط در سرحدات ایران ساکن بودند، بلکه در داخل ایران نیز اعراب بعنوان شهروندان ایرانی ( عرب های ایرانی) زندگی می کردند ( مانند اعراب امروزی در مناطق عربی ایران)
2 -دولت ساسانیان بعد از شکست ها در جنگ 622 در ارمنستان و 627 در موصل از بیزانس فروریخته بود و بیزانس این جنگ ها را با کمک اعراب سوریه و میان دو رود ( بین النهرین) بر علیه ایران به پیش برد. بیزانس بعد ار این پیروزی بر ایران ار مناطق میان دو رود، سوریه و مصر عقب نشینی کرد و اختیار این سرزمین ها را بدست اعراب متحد خود سپرد
3 -بعد از شکست ایران و عقب نشینی بیزانس اعراب یه تنها نیروی نظامی در این مناطق تبدیل شده بودند. اعراب ایرانی به کمک اعراب خارج از سرحدات ایران پس از فرپاشی دولت ساسانیان قدرت را در ایران بدست گرفتند - آیا جنگی های بنام قادسیه و یا نهاوند بوقوع پیوسته اند مورد سوال است. از این جنگ ها طبری و تاریخ نویسان عرب 150 سال بعد و بدون ارائه یک سند تاریخی اطلاع داده اند.تاریخ نویسان معاصر بیزانس نه از این جنگ ها خبر نداده اند و نه از فتح مصر وسوریه در زمان عمر.
4 - هیچ سند ( نوشته) و یا سکه ای از چهار 4 خلیفه صدر اسلام در دست نیست . اولین سکه از معاویه که در داراب فارس ضرب شده است ( 663) تصویر این خلیفه را در یک طرف و نهاد زرتشتیان (آتش و موبدان زرتشتی) را در طرف دیگر نشان می دهد. از قرار معلوم در ایران شاهان ساسانی جای خود را به امیران عرب واگذار کردند و فقط تعویض یک سلسله به سلسله دیگری محسوب می شد. اعراب از خارج و با جنگ بر ایران غلبه نکردند، بلکه از داخل قدرت را در دست گرفتند.
5 -عبدالملک بن مروان از مرو برخاسته بود و نه اینکه پسر مروان بود، آنطور که تاریخ نویسان سنتی عرب و ایرانی ادعا می کنند.
6- سکه های که در شرق ایران در سال های 660 ببعد با نقش صلیب از طرف امرای عرب ضرب شده اند نشان می دهند که اعراب این منطقه به دین مسیحیت تعلق داشتند.
در باره سکه ها عرب ساسانی و جنگ های ایران و بیزانس در زمان خسرو پرویز دوم نگاه کنید به این سایت:
http://chubin.net

-- امیرخلیلی ، Jul 9, 2008 در ساعت 07:27 PM

خیلی استفاده کردم مجموعه سکه دارم اکر احتیاج به سکه داشتید با من تماس بگیرید سکه ترکیبی را تا به حال ندیده بودم اگر در مورد خزانه خسرو پرویز مطلب بنویسی خوب است

-- نادر نظری ، Jan 15, 2009 در ساعت 07:27 PM