مبانی شعر حجم و عبور از شعر حجم

اسماعیل یوردشاهیان اورمیا

در تاریخ نه چندان بلند و طولانی شعر نو امروز ایران فراز و فرودها وموج‌ها و مکتب‌های متعددی شکل گرفته که همگی متأثر از هم و نشأت‌گرفته از اندیشه‌ی سیال جاری برخاسته از خواسته‌ی اجتماعی و در ئهایت بازتاب نیاز و ضرورت‌های تکامل شعرامروز بوده وهست و ادامه خواهد داشت. این جریان‌ها از همان اوان شکل‌گیری نهضت تجدد و تحول شعر امروز، و بعد با آغازگری نیما تاکنون که نزدیک به یک قرن و کمی بیشتر می‌گذرد، شروع شده و ادامه دارد.

با تأملی هر چند کوتاه و گذرا در تاریخ شعر معاصر، تحولات متعددی را در طول زمان و دوره‌های تاریخی آن به‌وضوح می‌بینیم. یعنی در تمام و یا اکثر دهه‌های گذشته تاکنون مدام با تحولات وجنبش‌های فکری در شعر امروز مواجه‌ایم که علاوه بر اینکه متأثر از تغییر شرایط زیستی و الگوهای زیباشناختی بوده و هست، متأثر از دگرگونی نوع فکر و اندیشه و به‌خصوص نوع تفسیر و آگاهی و اطلاع از نظریه‌ها ومکاتب و فلسفه‌ی زبان و تعریف‌های تازه هم بوده و در این میان یکی از موج‌ها و مکتب‌هایی که در اواخر دهه‌ی چهل شکل گرفت و برخاسته و متاثر از همان ضرورت و تفکر متفاوت و دیگرسان بود و از تمام فکر واندیشه‌ی دیگرسان شعر و مکاتب گذشته، از جمله از عرفان الگو گرفت، شعر و مکتب حجم و حجم‌گرایی بود.

فریدون رهنما

هر چند بررسی تک تک جریان‌های شعر معاصر و نو نیاز به کار پژوهشی گسترده، حداقل در قالب یک کتاب و یا یک رساله دارد، اما در این جستار صرفاً نقد ونگاهی داریم به جریان حجم و تداوم وبقای آن در شکل محدود در شعر یدالله رویایی و نهایتاً عبور خود رویایی از حجم و وقوع مرگ حجم. شعر حجم وحجم‌گرایی که بیانیه‌اش توسط یدالله رویایی در اواخر دهه چهل بین سال‌های ۱۳۴۶تا ۱۳۵۰ در دوره‌ی جدید شماره ۴ مجله‌ی بررسی کتاب در شهریور ماه ۱۳۵۰ منتشر شد، حضور و وجود خود را در ساحت شعر امروز ایران ثبت واعلام کرد.

البته تأثیر شعر موج نو و جریان‌های دیگر شعری در شکل‌گیری آن غیرقابل انکار است. به‌خصوص تأثیر اندیشه‌های نو ومتحولانه‌ی دو نظریه‌پرداز شعر مدرن امروز که با فکر و تحولات و نظریه‌های نوین فلسفه و شعر غرب آشنایی کامل داشتنند؛ یعنی فریدون رهنما و مهرداد صمدی که این دومی یعنی مهرداد صمدی بیانیه و اصول شعر موج نو را نوشت و حامی و رهنمای احمدرضا احمدی و بیژن الهی و چند تن دیگر بود.

اما شکل‌گیری شعر حجم وحجم‌گرایی در پایان دهه‌ی چهل دور از انتظار و غیرمترقبه بود، چرا که شعر امروز به‌سوی شعر محض ناب و ناب شدن در حرکت بود وعلت آن هم تأثیر شعر غرب و جریان‌های فکری و نظری مطرح در غرب چون سمبولیسم و سورئالیسم و نهضت فکری ساختارگرایی که همراه بود با تغییر در کنش‌های فکری و توجه به پست مدرنیزم و غیره ... بود و همه‌ی این جریان‌ها متاثر از تفکرات نیهیلیزمی و اگزیستانسیالیستی و انقلاب فرهنگی ۱۹۶۸ فرانسه و گسترش ساختارگرایی و اندیشه‌های ساختارشکنی بودند و این دگرگونی‌ها ودگرسان‌بودن‌ها واندیشیدن‌ها مثل دیگر کشورها و نقاط جهان تأثیر خود را بر ذهن و فکر و جان روشنفکران و هنرمندان و شاعران و نویسندگان ایران که همه در اندیشه‌ی راهی نو بودند، نهاد.

از راست: بيژن الهی، احمد رضا احمدی، اسماعیل نوری‌علا (۱۳۴۳)

اما تأثیر و حضور بار مفهومی و حسی آنها بر شعر نو که هنر اول ایران به‌شمار می‌آمد، بیشتر از همه نمایان بود. برای مثال می‌توان به پیدایش موج نو که محصول کار گروهی از شاعران دگراندیش بود، اشاره کرد. انتظار می‌رفت در پایان سال‌های دهه‌ی چهل، شعر محض ناب که بسیاری در اندیشه‌ی آن بودند و در شکل وسیعی میان تمام شاعران مدرن مورد بحث و نظر بود، شکل بگیرد و توسط چهره‌های مطرحی بیانیه آن نوشته وصادر گردد، ولی این امر، یعنی ظهور رسمی شعر ناب به‌ دلایل مختلفی تحقق نیافت. از آن جمله:

- نگاه واندیشه‌ی چپ و تعهدگرایانه به شعر و ادبیات و تاثیر فراگیر مسائل اجتماعی که در این مورد اندیشه‌های آل احمد و نقدهای براهنی و دیگر نویسندگان چپ بسیار تاثیر گذار بودند و اینان شعر رادر خدمت اهداف سیاسی و اجتماعی و وسیله‌ای برای بیان کردن آرمان‌ها ومسائل اجنماعی می‌دانستند وبیشتر ادبیات رئالیستی را پیگیری می‌کردند بوده و هرگز به جدایی شعر از ادبیات معتقد نبودند.

- شکل‌گیری جریان‌ها و مبارزات اجتماعی و سیاسی و سازمان‌های چریکی در دهه‌ی چهل که تأثیر بسیار زیادی در ذهن گروهای اجتماعی به‌خصوص تحصیلکرده‌ها و هنرمندان و دانشجویان نهادند وآنها متاثر از چنان فضایی، انتظار شعر متعهد و اجتماعی را حتی در سطح یک مقاله‌ی بی‌روح و شعاری قبول داشته و می‌پذیرفتند.

- نبود رهبری وشاعر شاخص ناب‌سرا و نظریه‌پرداز شعر ناب، با وجود آنکه همه به شعر محض ناب می‌اندیشیدند و در پی جنبش ادبی ناب بودند. لازم است اشاره کنم که همین امر بعد از سال‌ها باعث به‌وجود آمدن موج سوم و دیگر جریان‌ها در شعر دهه شصت و هفتاد و نقد شعر گذشته شد.

در چنین اوضاع و فضای فکری، یدالله رویایی که یکی از شاعران تحصیلکرده وزبان‌دان وآشنا به چند زبان دیگر به‌غیر از زبان فارسی با پیشینه‌ی آگاهی از شعر غرب به‌خصوص آشنایی با شعر فرانسه (که نمونه‌ی روشن آن ترجمه شعر «پارک جوان» پل والری و انتشار آن در مجله سخن است)، با توجه به شخصیت خاص‌اش گروهی را گرد هم آورد و شعر حجم را ساخت. اما یدالله رویایی کیست؟

یدالله رویایی متولد دامغان وساکن پاریس، یکی از شاعران برجسته وتاثیرگذار شعر امروز ایران است. وی دوره‌ی شاعری خود را از دهه‌ی ۳۰ آغاز کرد و نخستین مجموعه شعرش ر ا زیر عنوان «بر جاده‌های تهی» در سال ۱۳۴۰ منتشر ساخت. اوج کار و شهرت رویایی با انتشار کتاب «شعرهای دریایی» بود که در سال ۱۳۴۴ توسط انتشارات مروارید منتشر شد.

یدالله رویایی

اگر چه رویایی، زاده‌ی حاشیه‌ی کویر است، اما در سرایش شعرهای دریایی متآثر از سن ژون پرس بود و با این‌حال بسیاری از دریایی‌های او نمایانگر زبان و نگاه تازه در شعر امروز ایران بودند و برای همین هم مورد توجه قرا گرفتند و سه سال بعد با انتشار مجموعه شعر «از دوستت دارم» رویایی اوج هنر شعری خود را بعد از انتشار «دلتنگی‌ها» ارائه داد و نخستین شاعری بود که در سال‌های دهه‌ی چهل مسئله‌ی زبان و فرم و صدا و شکستن قواعد نحوی در شعر را به‌شکل تازه و متفاوت بیان کرد.

از تو سخن از به آرامی
از تو سخن از به تو گفتن
از تو سخن از به آزادی
وقتی سخن از تو می‌گویم
از عاشقان
از عارفانه می گویم
از دوست دارم
از خواهم داشت
از فکر عبور در به‌تنهایی.

(از دوستت دارم)

و همین نگرش تازه به شعر او را از دیگران متفاوت کرد. وجه مهم کار رویایی توانایی او در اجرای کار بود. او به‌درستی و زیبایی نظریه‌اش را بر اساس استعداد ذاتی‌اش در سرایش اشعارش پیاده می‏کرد و این کار نه بر اساس تفکر قبلی، بلکه بر مبنای شدنی که شده بود، انجام می‌گرفت؛ چرا که رویایی نظریه‌اش در شعر را بر اساس سروده‌های خودش طرح کرده بود و آنها را با شعرش برملا می‌ساخت.

رشد و تکامل شعری و رسیدن به زبان وبیان دیگر او را به اندیشیدن واداشت و سپس بر اساس اندیشه‌هایش نظریه‌ی خود را ساخت. البته نظریه‌ی او بیشتر مبنای فلسفی داشت و در مجموع نوعی فلسفه‌بافی بود و هست تا ارائه‌ی یک برنامه اجرایی؛ وعلل اجرا نشدن آن هم اتفاقاً به‌همین دلیل بود. با این حال به دلیل آگاهی و تسلط رویایی بر زبان و شعر فارسی و توجه او به شعر غرب، همین اندیشه‌ها و فلسفه‌بافی‌ها شعر او را در نهایت متحول کرد.

رویایی ذاتاً شاعر است. با این حال می‌بایست نکته‌ای را به تأکید یادآوری کنم: متأسفانه رویایی حجم‌گرایی‌ست که از حجم عبور کرد و حجم را کشت و اینک شعر حجم مرده است. در بخش بعدی این جستار، به تحلیل مرگ شعر حجم ودلایل ناکامی آن می‌پردازم و می‌گویم که چرا شعر حجم در آن سال‌ها فراگیر نشد.

ادامه این جستار، جمعه، ۳۰ مهر در دفتر «خاک» منتشر می‌شود.