تاریخ انتشار: ۱۰ تیر ۱۳۸۹ • چاپ کنید    
معرفی «سرود بی‌قراری» نوشته‌ی دکتر علی شریعت کاشانی در آستانه‌ی دهمین سالگرد درگذشت احمد شاملو

سرود بی‌قراری

حسین نوش‌آذر

از نخستین دفتر احمد شاملو که با عنوان «آهنگ‌های فراموش‌شده» در سال ۱۳۲۸ منتشر شد، تا آخرین دفتر او «حدیث بی‌قراری ماهان» در سال ۱۳۷۹ احمد شاملو چه مسیری را در شاعری و شاعرانگی طی کرد؟

Download it Here!

شرایط اجتماعی و سیاسی و وقایعی مانند کودتای ۲۸ مرداد، اصلاحات ارضی و نهضت چریکی و همچنین شرایط خانوادگی مانند رابطه‌ی او با پدر نظامی و رابطه‌ی عاشقانه با همسرش چه تأثیری بر شعر او نهاد و شعر او را چگونه متحول کرد؟ در مورد موضوعات مهمی مانند جبرباوری، تردید و مرگ‌اندیشی و اسطوره و حماسه، شعر شاملو چگونه شعری است و چه رابطه‌ای با شعر کهن ایران دارد و تا چه حد از شعر غرب تأثیر گرفته است؟

یکی از مهم‌ترین منابع شاملوشناسی کتابی است به نام «سرود بی‌قراری، درنگی در هستی‌شناسی، شعر، اندیشه و بینش احمد شاملو» نوشته‌ی پژوهشگر ادبی و روانکاو مقیم فرانسه، آقای دکتر علی شریعت کاشانی که «نشر نظر» چندی پیش در قطع وزیری و با جلد اعلاء در تهران منتشر کرد. نویسنده در این کتاب تلاش می‌کند به چنین پرسش‌هایی پاسخ بدهد.

در آستانه‌ی دهمین سالگرد درگذشت احمد شاملو و در ادامه‌ی برنامه‌هایی که رادیو زمانه به این مناسبت تدارک دیده، برنامه‌ی رادیویی این هفته‌ی خاک اختصاص دارد به «سرود بی‌قراری» نوشته‌ی علی شریعت کاشانی.


آدم‌ها و بویناکی دنیاهاشان

دکتر شریعت کاشانی روانکاو است. به این جهت در نقد و پژوهش اشعار شاملو، در «سرود بی‌قراری» رویکرد روانکاوانه‌ی خفیفی به چشم می‌خورد. این رویکرد اما بیش از آن‌که تحلیلی باشد، یعنی بخواهد با «روانکاوی متن» به شیوه‌ی لاکان با کاوش در لایه‌های پنهان به معنای ژرف‌تری از متن دست پیدا کند، به حسب حال (بیوگرافی) و شرایط رشد شاملو نظر دارد و با این حال هرگز به روانکاوی بالینی نزدیک نمی‌شود و شاعر را مانند بسیاری از روان‌پزشکان و روانکاوان «بیمار» فرض نمی‌کند و نمی‌خواهد ریشه‌های بیماری را در آثار او کشف کند.

این امر بسیار مطبوع است و از تجربه‌ی آقای کاشانی در روانکاوی و از دانش ادبی او نشان دارد. او نمی‌خواهد به بهانه‌ی روانکاوی اثر با اثر زورآزمایی کند و شاعر را مغلوب و خود را غالب نشان بدهد. بلکه او قصد دارد با تکیه بر دانش‌اش در روانکاوی و بر نقد ادبی زاویه‌های نهان و ناگفته‌مانده‌ی شعر شاملو را آشکار سازد.

نویسنده در این میان، مانند یک روانکاو خوب و مسلط بیشتر از آن‌که خود سخن بگوید اجازه می‌دهد که شعر شاملو به سخن درآید و با آوردن فرازهایی از نامه‌ها و گفته‌های شاملو تصویری از دوره‌های گوناگون شعری این شاعر بزرگ را به ما نشان می‌دهد. در این کار، یعنی در برنمایی سیر تحول شاملو، دکتر کاشانی بسیار تیزبین است و از کوچکترین نشانه‌ها غافل نمی‌ماند. برای مثال در جایی از تأثیر هدایت بر شاملو سخن می‌گوید. شاملو می‌گوید:

آدم‌ها و بویناکی دنیاهاشان
یکسر
دوزخی است در کتابی
که من آن را لغت به لغت از بر کرده‌ام

شریعت کاشانی از این شعر و شواهد و مدارک دیگر به این نتیجه می‌رسد که شاملو حتی اگر به طور مستقیم از هدایت تأثیر نگرفته، چیزی از عناصر تصویری و زبانی و معنایی «بوف کور» در او تأثیر گذاشته است.

نویسنده برای نشان دادن چگونگی تأثیرپذیری شاملو از هدایت به منظومه‌ی پرآوازه‌ی «رکسانا» که در سال ۱۳۲۹، یعنی ۱۴ سال پس از نخستین انتشار بوف کور منتشر شده است می‌پردازدو از نوع روایت داستان‌گونه‌ی این منظومه و «به اعتبار فضای ابهام‌آمیز و محتوای روان‌شناسانه‌ای که داراست» ما را به این دریافت می‌رساند که شاملو در آفرینش «رکسانا» تحت تأثیر هدایت بوده است.


دکتر علی شریعت کاشانی

انسانیت‌مداری و مسأله‌ی هویت ملی

«سرود بی‌قراری» پر از فرازهایی به یادماندنی از گفته‌های احمد شاملوست. برای مثال در بخشی از این کتاب، نویسنده به انسانیت‌مداری شعر شاملو می‌پردازد و با آوردن نقل قولی از شاملو اختلافات او را با سهراب سپهری به یادمان می‌آورد و به این نتیجه می‌رسد که به نظر شاملو، شعر می‌بایست از مسائل حاد انسان دور نیفتد و هم ازین روست که شاملو با ناکجاآباد سپهری مخالف است و می‌گوید: «مشکل من و سپهری دنیایی است که او از آن صحبت می‌کند. من دنیای او را درک نمی‌کنم.»

دکتر شریعت کاشانی به شاملو و مسأله‌ی هویت ملی می‌پردازد و می‌گوید هویت ملی و فرهنگی در سطوح گوناگون در شعر شاملو جلوه می‌کند. در زبان با به کار بردن واژه‌های کهن، در رویکرد به زبان عامیانه و استفاده از اصطلاحات کوچه و بازار، در کند و کاو در فرهنگ ایران و علاقه‌ی شاملو به ادب کهن فارسی و در زمینه‌ی عشق شاملو به ایران و حال و روز ایرانی‌ها و علاقه ی او به حفظ تمامیت ارضی مملکت. نویسنده در تأیید نظر خود اشعاری از شاملو با درونمایه‌ی ملی را نقل می‌کند و در جایی فرازی از این گفته‌های به یاد ماندنی شاملو در مصاحبه با محمد محمد علی را می‌آورد.

شاملو گفته بود: من این جایی (یعنی ایرانی) هستم. چراغم در این خانه می‌سوزد، آبم در این کوزه ایاز می‌خورد و نانم در این سفره است. این جا به من به زبان خودم سلام می‌کنند و من مجبور نیستم در جوابشان «بن ژور» و «گود مورنینگ» بگویم.»

شاملو و اسطوره‌اندیشی

احمد شاملو را ما به عنوان یک شاعر واقع‌گرا می‌شناسیم. با این حال اساطیر نیز به جهان شعریاو راه می‌یابند. دکتر شریعت کاشانی اعتقاد دارد شاملو که انسانی نوجوست با توجه به واقعیت‌ها و نیازهای زمانه اسطوره‌ها را مورد بازاندیشی قرار می‌دهد. لذا «برداشت کلی او از اسطوره و افسانه از ویژگی عینی و دنیوی» برخوردار است. انسان در شعر شاملو، به یک معنا در حد یک اسطوره فرازمی‌آید و «این چنین است که در دفتر «انگیزه‌های سکوت» (اسفند ۱۳۳۹) اشاره‌ی شاعر به افسانه‌ی «هبوط آدم» و سرگذشت سرنگونی او به پست‌جای فساد و ظلمت به منظور ترسیم کردن وضعیت پریشان انسان امروزین و زیستگاه آشفته‌حال او صورت می‌گیرد.»

اشاره‌ی نویسنده به اسطوره‌اندیشی شاملو از نکات بسیار باریک و مهم این کتاب است. شاملو با نگرش تاریخی و بازنگری در تاریخ و در جهان اساطیر تلاش می‌کند اسطوره و تاریخ را بازخوانی کند و به ما نشان بدهد که چگونه خودکامگان مفاهیمی مانند آزادی و عدالت و انسانیت را لگدمال کرده‌اند و ما اگر بتوانیم از تحریف تاریخ خودمان را نجات بدهیم و از تاریخ بیاموزیم، شاید روزی موفق بشویم به آزادی و عدالت دست بیابیم و جهانی انسانی‌تر بسازیم.

شاملو موضوعات و مسائل انسانی را در چشم‌اندازی گسترده‌ و تاریخی می‌دید و این امر نه تنها شعر او را به غنا رساند، بلکه بخش عمده‌ای از گفتمان انتقادی را که بر محور بازنگری در تاریخ شکل گرفته است، از خود متأثر کرد.

شعر سیاسی یا اجتماعی؟

دکتر کاشانی به این نکته هم می‌پردازد که شعر شاملو یک شعر سیاسی و اجتماعی است. نویسنده در این زمینه می‌نویسد: «باید بگوییم که شاملو از دید سیاسی یک نظام مردم‌سالار و وارسته از استبداد است، از دید اجتماعی خواهان یک جامعه‌ی انسانی بسامان و آبرومند، آزاد و پیشرفته و برکنار از ستمگری، نابرابری و تهیدستی است.»
شاملو می‌گوید: تا آن زمان که جهل هست، فقر نیز هست و تا فقر برجاست، جهالت نیز باقی است.

با این حال شعر شاملو یک شعر سیاسی نیست، بلکه همانطور که خودش بارها به تأکید می‌گفت یک شعر اجتماعی است.

ما در این فرصت کوتاه نمی‌توانیم حتی گوشه‌ای از تلاش دکتر کاشانی را در تحلیل و برنمایی جهان شعر شاملو آشکار کنیم. همین‌قدر می‌گوییم که «سرود بی‌قراری» از مهم‌ترین منابع شاملوشناسی است و برای علاقمندان به شعر شاملو کتابی بی‌نظیر است.

آنها که شاملو را می‌شناسند، با تورق در این کتاب بخشی از بهترین فرازهای شعر شاملو را یک بار دیگر مرور می‌کنند یا فرازهایی از سخنان به یادماندنی او را یک بار دیگر می‌خوانند. درست مثل این است که انسان در یک آلبوم خانوادگی ورق بزند و با دیدن عکس عزیز از دست‌رفته‌ای خاطرات تلخ و شیرینی از او را به یاد بیاورد.

«سرود بی‌قراری» چنین کتابی است. یک اثر پژوهشی که با عشق نوشته شده و ما در برنامه‌های دیگر و مناسبت‌هایی دیگر باز به آن خواهیم پرداخت.

[این نوشته مفصل‌تر از گفتار رادیویی است]

Share/Save/Bookmark

نظرهای خوانندگان

والله من این کتاب را اخیرا خواندم وفکر میکردم به دلیل روانکاو بودن نویسنده حتما نکات تازه ای از این منظر در باره شاملو در آن مطرح شده است اما متاسفانه اینطور نبود وبا وجود شکل تحقیقاتی کتاب نوع نگاه آقای شریعت ستایش آمیز وقلم ونثرشان انشا پردازانه بود وبسیار تعجب انگیز بود.چون از یک روانکاو شعر شناس انتظار می رود که با نگاهی غیر جانبدارانه وتخصصی به موضوع نگاه کند.به هر حال من یکی تقریبا دست خالی از مطالعه این کتاب برگشتم.

-- امید ، Jun 28, 2010

من با امید کاملن موافق نیستم. منم کتاب رو خوندم. باهاش نتونستم خوب رابطه بگیرم. حالا دارم فکر شاید شاید بخاطر اینکه نویسنده اش خارج زندگی می کنه. زبونش غلط نست. اما سخته. پیچیده ست. بیخودی. می تونست خودمونی ار و راحت ار باشه

-- ترانه ، Jun 29, 2010

خانم ترانه عزیز من همه یا بیشتر کتابهایی را که راجع به شاملو نوشته شده خوانده ام وواقعا باید بگویم که حرف جدید وروانکاوانه ای که در این کتاب برای نخستین بار مطرح شده باشد به چشمم نخورد.راستش فکر می کردم که یک روانکاو درس خوانده فرانسه باید خیلی حرفهای مهمی در باره آثار یک شاعر بزرگ بزند و کتاب را با اشتیاق خریدم .آقای شریعت خیلی زحمت کشیده وآثار زیادی را خوانده اما در میان مطالب گم شده است .خواهش می کنم شما یا دوستان دیگر نکته مهم این کتاب که قبلا مطرح نشده بود به من بگویید.در باره نثر کتاب که به سبک حماسی وپیچیده ونوعی انشا نویسی است بهتر است بیش از این صحبت نکنم که خود شما هم آن را نپسندیده اید.

-- امید ، Jun 29, 2010

از انجا که اسم شاملو هنوز جذابيت داره برخی از اسم او استفاده (سوءاستفاده؟) می کنند. شما همين جلد کتاب مورد بحث رو نگاه کنيد! هر کس با نگاه اول خيال ميکنه کتابی از شاملو هست! عکس شاملو تمام روی جلد رو اشغال کرده. اسم شاملو حتی از عنوان کتاب هم بزرگتره. اسم نويسنده هم که اصلاً پيدا نيست. به نظرم بررسی طرح جلد کتاب خودش مواد خامی هست برای يک پژوهش روانکاوی!!

-- مظفر ، Jun 29, 2010

گله دوستانه از آقای نوش آذر بسیار عزیز
شاید بهتر باشد که در معرفی حالت توصیفی را حفظ کنید واز تمجید تا حد امکان پرهیز فرمائید.در ضمن فکر میکنم که شما بیشتر داستان وداستان نویسان را می شناسید تا شاعران وشعرهایشان..............
یک دوست قدیمی ومهربان
---------------------------
دوست عزیز
بر روی چشم
یکی از اهداف ما در مجله ادبی خاک مقابله با فرهنگ خرده بینی و ایرادجویی است. آن هم در دوره ای که هرگز ما را تا این حد بی قدر و منزلت نکرده بودند.
اما، با این حال باید از افراط و تفریط بپرهیزیم و با تکیه بر معیارهای نقد ادبی آثار را در حد توانایی مان بسنجیم.
برقرار و به سامان باشید

-- بدون نام ، Jun 29, 2010

این کتاب برای کسانی که با احمد شاملو کمتر اشنا هـستند کتاب مفید و مناسبی است گرچه تا این زمان مقالات زیادی در باره شعر شاملو منتشر شده است اما تعداد کتاب هـای مستقل درباره شعر او به تعداد انگشتان دست هـم نمیرسد. از سوی دیگر کتاب ادعا تحلیل روانکاوی شعر وذهـن شاملو را نداردبر خلاف نظر یکی از دوستان تر وتمیز بودن شکل وشمایل کتاب بهـایی است که ناشر به این شاعر بزرگ داده است واین احترام به شاعر قابل ارج نهـادن است. در عین حال وسعت منابع کتاب انرا اثری قابل رجوع برای تحقیقات بیشتر خواهـد کرد

-- بدون نام ، Jun 29, 2010

اقای نوش اذر عزیز: لطفا از امکانات رادیو زمانه و اسم شاملو سو استفاده کرده و ایده های مسموم شوینیزم باستان پرستی و ایران پرستی خود را را بر دهان شاملو نگذارید. امیدوارم که حافظه تان قد دهد و انتقاد شدید شاملو از فردوسی یادتان نرود. کی و کجا شاملو از تمامیت ارضی ایران سخن به میان آورده اند.؟ اینکه ایشان گفته اند که ایرانی هستند چه ربطی به باور ایشان با حفط تمامیت ارضی ایران دارد.؟
____________
من هر هفته موظفم یک برنامه رادیویی تولید کنم. آیا معرفی کتاب دیگران سوءاستفاده از امکانات رادیو زمانه است؟ اگر در منطق شما این کار سوءاستفاده نام دارد، استثنائاً اجازه دهید به کارمان ادامه بدهیم.
در مورد اشاره به ایران‌دوستی زنده‌یاد شاملو، از کتاب نقل قول کرده بودم.
سعدی می‌گوید: تو را دیده در سر نهادند و گوش/ دهان جای گفتار و دل جای هوش
مگر باز دانی نشیب از فراز/نگویی که این کوته است، آن دراز

-- ع.دهقانی ، Jun 30, 2010

در مورد سوء تفاهمات ایجاد شده باید یادآورد شد که نویسندۀ کتاب سرود بی قراری دراندیشۀ روانکاوی کردن شاملو و شعر او نبوده است، و عنوان کتاب نیز چنین قصد و نیتی را نمی رساند. شعر شاملو در سطحی وسیع یک شعر سیاسی ـ اجتماعی است، و اشعار عاشقانه و حتا فلسفی وار او نیز همگام با بینش درونگرا و برون گرا و تحول آن در درازنای زمان شکل گرفته اند، و به نحوی با جهان بینی خاص وی و گسترش یافتگی تدریجی آن در ارتباط قرار دارند. روان کاوی یک شاعر و متن شاعرانۀ وی اساسا در پیرامون چگونگی تجربیات و خاطرات و تأثرات دورۀ کودکی و تأثیرگذاری درازمدت آن ها دور می زند، و به سهم تحول پذیری انسان درونی در طول زمان و عوامل اجتماعی و سیاسی و غیره بی اعتنا می باشد. با این حال، به کار گرفتن تحلیل روانکاوانه در مورد ادبیات روانشناختی و یا سوررئالیستی و توهم آمیز تا حدودی می تواند بخردانه و قابل پذیرش باشد، آن هم به شرط آن که چگونگی خلاقیت، استعداد آفرینش گری هنرمند (شاعر یا نویسنده) و هویت خاص اثر او را در پس تعابیر و تفاسیر سراپا نظری و استنباطی و قیاسی پنهان و پوشیده نداریم. ولی کاربست همین رهیافت در مورد یک شاعر اجتماعی چون شاملو می تواند سر از سفسطه گری و درازگویی های عبث و نازا درآورد.

-- نشریه کارنامه چاپ پاریس ، Jun 30, 2010

اقای نوش اذر: کسی مخالف تولید بر نامه هفتگی شما نیست. انتقاد من متوجه شگرد های کهنه شده بعضی از منتقدین است که در نقد اثری استاندارد های شناخته شده بین الملی را نادیده می گیرند و افکار و اندیشه های شخصی خود را دخل می دهند. مگر نقل قول ها را داخل گیومه نمی گذارند.؟ مگر صفحه کتابی که ازش نقل قول می شود را درج نمی کنند.؟ من از کجا بدانم که اقای علی شریعت همچو چیزی نوشته اند.؟ من به کدام صفحه از کتابش مراجعه کنم.؟
----------------------
راست می‌گویید. حق با شماست. برنامه‌سازان رادیویی معمولا متن نمی‌نویسند و متن را از روی نوار پیاده و منتشر می‌کنند. چشم در آینده در برنامه‌های رادیویی به رسم نقدنویسی عمل می‌کنیم. ممنون که یادآوری کردید.

-- ع.دهقانی ، Jul 1, 2010

نظر بدهید

(نظر شما پس از تایید دبیر وب‌سایت منتشر می‌شود.)
-لطفا به زبان فارسی کامنت بگذارید.
برای نوشتن به زبان فارسی می توانید از ادیتور زمانه استفاده کنید.
-کامنتهایی که حاوی اتهام، توهین و یا حمله شخصی باشد هرز محسوب می شود و منتشر نخواهد شد.


(نشانی ایمیل‌تان نزد ما مانده، منتشر نمی‌شود)