سرود بی‌قراری

حسین نوش‌آذر

از نخستین دفتر احمد شاملو که با عنوان «آهنگ‌های فراموش‌شده» در سال ۱۳۲۸ منتشر شد، تا آخرین دفتر او «حدیث بی‌قراری ماهان» در سال ۱۳۷۹ احمد شاملو چه مسیری را در شاعری و شاعرانگی طی کرد؟

در آستانه‌ی دهمین سالگرد درگذشت احمد شاملو و در ادامه‌ی برنامه‌هایی که رادیو زمانه به این مناسبت تدارک دیده، برنامه‌ی رادیویی این هفته‌ی خاک اختصاص دارد به «سرود بی‌قراری» نوشته‌ی علی شریعت کاشانی.

آدم‌ها و بویناکی دنیاهاشان

دکتر شریعت کاشانی روانکاو است. به این جهت در نقد و پژوهش اشعار شاملو، در «سرود بی‌قراری» رویکرد روانکاوانه‌ی خفیفی به چشم می‌خورد. این رویکرد اما بیش از آن‌که تحلیلی باشد، یعنی بخواهد با «روانکاوی متن» به شیوه‌ی لاکان با کاوش در لایه‌های پنهان به معنای ژرف‌تری از متن دست پیدا کند، به حسب حال (بیوگرافی) و شرایط رشد شاملو نظر دارد و با این حال هرگز به روانکاوی بالینی نزدیک نمی‌شود و شاعر را مانند بسیاری از روان‌پزشکان و روانکاوان «بیمار» فرض نمی‌کند و نمی‌خواهد ریشه‌های بیماری را در آثار او کشف کند.

این امر بسیار مطبوع است و از تجربه‌ی آقای کاشانی در روانکاوی و از دانش ادبی او نشان دارد. او نمی‌خواهد به بهانه‌ی روانکاوی اثر با اثر زورآزمایی کند و شاعر را مغلوب و خود را غالب نشان بدهد. بلکه او قصد دارد با تکیه بر دانش‌اش در روانکاوی و بر نقد ادبی زاویه‌های نهان و ناگفته‌مانده‌ی شعر شاملو را آشکار سازد.

نویسنده در این میان، مانند یک روانکاو خوب و مسلط بیشتر از آن‌که خود سخن بگوید اجازه می‌دهد که شعر شاملو به سخن درآید و با آوردن فرازهایی از نامه‌ها و گفته‌های شاملو تصویری از دوره‌های گوناگون شعری این شاعر بزرگ را به ما نشان می‌دهد. در این کار، یعنی در برنمایی سیر تحول شاملو، دکتر کاشانی بسیار تیزبین است و از کوچکترین نشانه‌ها غافل نمی‌ماند. برای مثال در جایی از تأثیر هدایت بر شاملو سخن می‌گوید. شاملو می‌گوید:

آدم‌ها و بویناکی دنیاهاشان
یکسر
دوزخی است در کتابی
که من آن را لغت به لغت از بر کرده‌ام

شریعت کاشانی از این شعر و شواهد و مدارک دیگر به این نتیجه می‌رسد که شاملو حتی اگر به طور مستقیم از هدایت تأثیر نگرفته، چیزی از عناصر تصویری و زبانی و معنایی «بوف کور» در او تأثیر گذاشته است.

نویسنده برای نشان دادن چگونگی تأثیرپذیری شاملو از هدایت به منظومه‌ی پرآوازه‌ی «رکسانا» که در سال ۱۳۲۹، یعنی ۱۴ سال پس از نخستین انتشار بوف کور منتشر شده است می‌پردازدو از نوع روایت داستان‌گونه‌ی این منظومه و «به اعتبار فضای ابهام‌آمیز و محتوای روان‌شناسانه‌ای که داراست» ما را به این دریافت می‌رساند که شاملو در آفرینش «رکسانا» تحت تأثیر هدایت بوده است.

دکتر علی شریعت کاشانی

انسانیت‌مداری و مسأله‌ی هویت ملی

«سرود بی‌قراری» پر از فرازهایی به یادماندنی از گفته‌های احمد شاملوست. برای مثال در بخشی از این کتاب، نویسنده به انسانیت‌مداری شعر شاملو می‌پردازد و با آوردن نقل قولی از شاملو اختلافات او را با سهراب سپهری به یادمان می‌آورد و به این نتیجه می‌رسد که به نظر شاملو، شعر می‌بایست از مسائل حاد انسان دور نیفتد و هم ازین روست که شاملو با ناکجاآباد سپهری مخالف است و می‌گوید: «مشکل من و سپهری دنیایی است که او از آن صحبت می‌کند. من دنیای او را درک نمی‌کنم.»

دکتر شریعت کاشانی به شاملو و مسأله‌ی هویت ملی می‌پردازد و می‌گوید هویت ملی و فرهنگی در سطوح گوناگون در شعر شاملو جلوه می‌کند. در زبان با به کار بردن واژه‌های کهن، در رویکرد به زبان عامیانه و استفاده از اصطلاحات کوچه و بازار، در کند و کاو در فرهنگ ایران و علاقه‌ی شاملو به ادب کهن فارسی و در زمینه‌ی عشق شاملو به ایران و حال و روز ایرانی‌ها و علاقه ی او به حفظ تمامیت ارضی مملکت. نویسنده در تأیید نظر خود اشعاری از شاملو با درونمایه‌ی ملی را نقل می‌کند و در جایی فرازی از این گفته‌های به یاد ماندنی شاملو در مصاحبه با محمد محمد علی را می‌آورد.

شاملو گفته بود: من این جایی (یعنی ایرانی) هستم. چراغم در این خانه می‌سوزد، آبم در این کوزه ایاز می‌خورد و نانم در این سفره است. این جا به من به زبان خودم سلام می‌کنند و من مجبور نیستم در جوابشان «بن ژور» و «گود مورنینگ» بگویم.»

شاملو و اسطوره‌اندیشی

احمد شاملو را ما به عنوان یک شاعر واقع‌گرا می‌شناسیم. با این حال اساطیر نیز به جهان شعریاو راه می‌یابند. دکتر شریعت کاشانی اعتقاد دارد شاملو که انسانی نوجوست با توجه به واقعیت‌ها و نیازهای زمانه اسطوره‌ها را مورد بازاندیشی قرار می‌دهد. لذا «برداشت کلی او از اسطوره و افسانه از ویژگی عینی و دنیوی» برخوردار است. انسان در شعر شاملو، به یک معنا در حد یک اسطوره فرازمی‌آید و «این چنین است که در دفتر «انگیزه‌های سکوت» (اسفند ۱۳۳۹) اشاره‌ی شاعر به افسانه‌ی «هبوط آدم» و سرگذشت سرنگونی او به پست‌جای فساد و ظلمت به منظور ترسیم کردن وضعیت پریشان انسان امروزین و زیستگاه آشفته‌حال او صورت می‌گیرد.»

اشاره‌ی نویسنده به اسطوره‌اندیشی شاملو از نکات بسیار باریک و مهم این کتاب است. شاملو با نگرش تاریخی و بازنگری در تاریخ و در جهان اساطیر تلاش می‌کند اسطوره و تاریخ را بازخوانی کند و به ما نشان بدهد که چگونه خودکامگان مفاهیمی مانند آزادی و عدالت و انسانیت را لگدمال کرده‌اند و ما اگر بتوانیم از تحریف تاریخ خودمان را نجات بدهیم و از تاریخ بیاموزیم، شاید روزی موفق بشویم به آزادی و عدالت دست بیابیم و جهانی انسانی‌تر بسازیم.

شاملو موضوعات و مسائل انسانی را در چشم‌اندازی گسترده‌ و تاریخی می‌دید و این امر نه تنها شعر او را به غنا رساند، بلکه بخش عمده‌ای از گفتمان انتقادی را که بر محور بازنگری در تاریخ شکل گرفته است، از خود متأثر کرد.

شعر سیاسی یا اجتماعی؟

دکتر کاشانی به این نکته هم می‌پردازد که شعر شاملو یک شعر سیاسی و اجتماعی است. نویسنده در این زمینه می‌نویسد: «باید بگوییم که شاملو از دید سیاسی یک نظام مردم‌سالار و وارسته از استبداد است، از دید اجتماعی خواهان یک جامعه‌ی انسانی بسامان و آبرومند، آزاد و پیشرفته و برکنار از ستمگری، نابرابری و تهیدستی است.»
شاملو می‌گوید: تا آن زمان که جهل هست، فقر نیز هست و تا فقر برجاست، جهالت نیز باقی است.

با این حال شعر شاملو یک شعر سیاسی نیست، بلکه همانطور که خودش بارها به تأکید می‌گفت یک شعر اجتماعی است.

ما در این فرصت کوتاه نمی‌توانیم حتی گوشه‌ای از تلاش دکتر کاشانی را در تحلیل و برنمایی جهان شعر شاملو آشکار کنیم. همین‌قدر می‌گوییم که «سرود بی‌قراری» از مهم‌ترین منابع شاملوشناسی است و برای علاقمندان به شعر شاملو کتابی بی‌نظیر است.

آنها که شاملو را می‌شناسند، با تورق در این کتاب بخشی از بهترین فرازهای شعر شاملو را یک بار دیگر مرور می‌کنند یا فرازهایی از سخنان به یادماندنی او را یک بار دیگر می‌خوانند. درست مثل این است که انسان در یک آلبوم خانوادگی ورق بزند و با دیدن عکس عزیز از دست‌رفته‌ای خاطرات تلخ و شیرینی از او را به یاد بیاورد.

«سرود بی‌قراری» چنین کتابی است. یک اثر پژوهشی که با عشق نوشته شده و ما در برنامه‌های دیگر و مناسبت‌هایی دیگر باز به آن خواهیم پرداخت.

[این نوشته مفصل‌تر از گفتار رادیویی است]