مانیفست خنده

حسین نوش آذر

ظاهراً هر چه حکومتی اخموتر و بداخلاق‌تر و دروغگوتر باشد، جوک‌هایی که مردم خوش‌ذوق درباره‌ی آن حکومت و حاکمانش می‌سازند، گزنده‌تر و خنده‌دارتر است.

موضوع برنامه‌ی رادیویی این هفته‌ی خاک، جوک‌های سیاسی و معرفی مانیفست خنده، نوشته‌ی بن لویس است.

خنده‌دارترین نظام سیاسی جهان

رولند ریگان اعتقاد داشت که کمونیسم خنده‌دارترین نظام سیاسی جهان است. او جوک‌هایی را که درباره‌ی کمونیست‌ها می‌ساختند، جمع می‌کرد و به هر مناسبتی تعریف می‌کرد. بن لویس در «مانیفست خنده» با ریگان هم‌عقیده است. نظام سوسیالیستی در بلوک شرق مانند دیگر حکومت‌های تمامیت‌خواه نظام‌ سیاسی خنده‌داری بود. ده‌ها و بلکه صدها کتاب درباره‌ی کمونیسم نوشته شده، اما تا امروز کسی به این وجه، یعنی به سویه‌ی خنده‌دار حکومت‌های کمونیستی اشاره نکرده.

بن لویس اعتقاد دارد که جوک‌های سیاسی مهم‌ترین دستاورد فرهنگی نظام‌های کمونیستی در اتحاد جماهیر شوری و اقمارش بوده و هست. او برای به اثبات رسانیدن این پیش‌فرض به کشورهای شرق اروپا سفر کرد و جوک‌های سیاسی‌ای را که مردم درباره‌ی حاکمان کمونیست و نظام کمونیستی ساخته بودند گرد آورد. او در کتابی سرگرم‌کننده به ما نشان می‌دهد که جوک‌های سیاسی در واقع فاصله‌ و شکافی را که بین ادعای حاکمان و واقعیت‌های موجود در جامعه وجود دارد، برملا می‌کنند. هر چه حاکمان دروغگوتر و عوام‌فریب‌تر باشند، شکاف بین آنها و مردم و واقعیت‌های زندگی روزانه‌شان عمیق‌تر است. مردم با ساختن جوک‌های سیاسی این دروغ‌ها را افشاء می‌کنند و شکاف عمیق بین حکومت و مردم را نشان می‌دهند.

تا وقتی وجدان انسان بیدار است

جوک اصولاً به هر شکلش داستانکی است که از قلمرو ادبیات شفاهی می‌آید. پیرنگ این داستان به ظاهر جدی است. اما در واقع به یک چیز هشداردهنده اشاره می‌کند. پایان‌بندی جوک به گونه‌ای باید باشد که شنونده یا خواننده را بخنداند و او را از جدیت آن واقعه رهایی بدهد. حکومت‌های توتالیتر هم بسیار جدی هستند و با کسی مطلقاً شوخی ندارند. اتفاقاً به همین دلیل جوک‌های سیاسی با ریشخند کردن ِ آن امر جدی، سهمگین و ترسناک یک خاصیت رهایی‌بخش دارند.

دیمیتری وولکوگونوف در کتابی که درباره‌ی رهبران اتحاد جماهیر شوروی منتشر کرده می‌نویسد:
«همواره جزایر کوچکی برای بیان کردن اندیشه و پاسداری از حرمت انسانی وجود دارد. گاهی اندیشه و حرمت انسان در جوک‌های سیاسی به شکل غریبی خودی نمایان می‌کرد. هر چه شرایط اجتماعی و سیاسی اختناق‌آورتر بود به تعداد این جوک‌ها اضافه می‌شد. با این‌حال اینگونه اعتراضات خودانگیخته و ضعیف نتوانستند تغییری در این واقعیت بدهند که نظام سوسیالیستی به مدت هفتاد سال پایدار ماند. این جوک‌ها و لطیفه‌ها تنها نشان‌گر این امر هستند که تا وقتی وجدان انسان بیدار است، همواره راهی برای بیان کردن اعتراض وجود دارد.»

خوشبینی: افیون توده‌ها

بن لویس تعریف می‌کند که در رومانی به حسب تصادف با مردی آشنا شد که از سال ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۹ با دقت و وسواس عجیبی جوک‌های سیاسی را جمع‌آوری و در دفتری ثبت می‌کرده. بر اساس آمارهایی که این شخص ارائه داده، به طور میانگین هر پنج روز یک بار مردم در رومانی یک جوک تازه‌ی سیاسی می‌ساختند.

کتاب لویس تازگی ندارد. پیش از او یک کاریکاتوریست پراگی به نام گئورگی دالوس در کتابی با نام «پرولتاریای سراسر جهان، بی‌خیال من شوید» برخی از جوک‌های سیاسی را گرد آورده بود.

لویس در «مانیفست خنده» نشان می‌دهد که جوک‌های سیاسی داستانک‌های خنده‌داری هستند که فقط یک نویسنده دارند و آن هم کسی نیست جز مردمی که سرکوب شده‌اند و از زندگی اجتماعی‌شان ناراضی هستند. او جوک‌های سیاسی را با موسیقی جاز سیاهان آمریکا مقایسه می کند. جوک سیاسی به تعبیر او موسیقی مردم تحت ستم است.

بی‌جهت نیست که یکی از رمان‌های میلان کوندرا که پیش از مهاجرت به فرانسه در موطنش چکسلواکی نوشته «شوخی» نام دارد. در این داستان دختر دانشجویی را به جرم یک لطیفه‌ی سیاسی بازداشت می‌کنند. او در کارت پستالی به معشوقش می‌نویسد: خوشبینی افیون توده‌هاست - کنایه‌ای ازین جمله‌ی معروف که دین افیون توده‌هاست.

تنها راه نجات. اما برای کی؟

سال‌های دهه‌ی شصت دهه‌ی طلایی جوک‌های سیاسی است. در اتحاد جماهیر شوروی جوک‌های سیاسی را آنقدر جدی تلقی کرده بودند که طبق قانون شماره‌ی ۵۸، ماده‌ی شماره‌ی ۱۰ مجازات کیفری ساختن و نوشتن و تعریف کردن جوک‌های سیاسی قدغن بود. با این حال میخائیل گورباچف در سال ۱۹۸۹ در یکی از سخنرانی‌هایش گفت: جوک‌های سیاسی ( Anekdoty) تنها راه نجات ما بود.

تنها راه نجات؟ برای کی؟ برای مردم یا برای حاکمان اخمو و سختگیر؟

لویس در کتابش به نکته‌ی بسیار مهمی اشاره می‌کند. او می‌پرسد: جوک‌های سیاسی آیا به شکل یک سوپاپ اطمینان عمل می‌کردند و مردم با تعریف کردن این جوک‌ها در واقع خود را از نظر روحی تخلیه می‌کردند و در نتیجه حکومت به ثبات می‌رسید؟ و یا برعکس: جوک‌های سیاسی هم در کنار دیگر فعالیت‌های سیاسی بر ضد حکومت باعث شدند که نظام‌های سوسیالیستی در نهایت فروبپاشند؟ لویس تا پایان کتابش با این پرسش درگیر است و پاسخ روشنی پیدا نمی‌کند.

می‌گویند استالین وقتی شارل دوگل را ملاقات کرد، جوک‌هایی را که مردم درباره‌ی او ساخته بودند برای دوگل تعریف کرد. بعد به او گفت: «می‌گویند من دیکتاتور و مستبد هستم. اما می‌بینید که به راحتی جوک‌هایی را که مخالفانم برایم ساخته‌اند تعریف می‌کنم. پس قاعتاً نباید اینقدرها هم چهره‌ی مخوفی داشته باشم.»

جوک‌های سیاسی واقعیت صوری و رسمی و تبلیغی را به واقعیت ملموس در جامعه تبدیل می‌کنند.
در زمان حکومت استالین برای او جوکی ساخته بودند. می گفتند: استالین قانون جاذبه‌ی زمین را سال‌ها پیش از نیوتن کشف کرده است.

ژرسی اوربان یکی از مهم‌ترین طنزپردازان لهستانی زمانی سخنگوی دولت سوسیالیستی لهستان بود. بعد از سقوط نظام سوسیالیستی در لهستان مجله‌ای به طنز منتشر کرد و میلیون‌ها دلار درآمد داشت.

جورج اورول در سال ۱۹۴۵ گفته بود: هر جوک سیاسی یک انقلاب کوچک است.

بن لویس با این گفته موافق نیست. او بیشتر اعتقاد دارد که هر جوک سیاسی نه تنها شکاف بین حاکمان و محکومان را نمایان می‌سازد، بلکه حتی به حکومت‌های توتالیتر تداوم بیشتری می‌دهد.

شناسنامه‌ی کتاب: