پنج روز عید خون

حسین نوش‌آذر

مفید، دنیای سخن، آدینه، تکاپو، گردون و کارنامه. اینها پاره‌ای از عناوین ماهنامه‌ها و هفته‌نامه‌های ادبی و فرهنگی است که در سال‌های دهه‌ی هفتاد، بی‌هیچ دلیلی در محاق توقیف افتادند.

برنامه‌ی رادیویی امروز خاک به روز جهانی آزادی مطبوعات اختصاص دارد.

روز جهانی آزادی مطبوعات


در سال ۱۹۹۱ سازمان ملل سوم ماه می را روز جهانی آزادی مطبوعات خواند. هدف از برگزاری این روز جهانی این است که همگان با اهمیت آزادی مطبوعات در نهادینه شدن دموکراسی و آزادی‌های مدنی آشنا بشوند. همچنین در این روز از روزنامه‌نگارانی یاد می شود که به جرم بیان کردن عقاید و افکارشان به زندان افتاده‌اند، شکنجه می‌شوند و آزار می‌بینند، یا حتی به قتل می‌رسند.

آزادی مطبوعات را بخشی از حقوق بشر خوانده‌اند. حقوق بشر، مجموعه حقوقی است که قاعدتاً می‌بایست به هر فرد پس از تولد تعلق گیرد. حق برخورداری از زندگی، آزادی و مالکیت. آزادی در گزینش مذهب، تساوی حقوق زن و مرد و آزادی بیان و آزادی مطبوعات از حقوق نهادینه‌ شده‌ی آدمی است. در بسیاری از کشورهای غربی این حقوق در قانون اساسی تصریح شده است.

اهمیت مطبوعات در نهادینه شدن حقوق بشر

مطبوعات در واقع به نوشته‌های چاپی، یعنی به روزنامه‌ها و مجلات اطلاق می‌گردد. رسانه‌ معنایی فراگیرتر دارد و شامل رادیو و تلویزیون و اینترنت هم می‌شود.

از مطبوعات به عنوان ستون چهارم دموکراسی هم یاد می‌کنند. هر گاه حکومت‌ها یا برخی احزاب سیاسی بتوانند در اطلاع‌رسانی آزاد، دخالت کنند و مسیر اطلاع‌رسانی را به سود خود تغییر دهند، این خطر به وجود می‌آید که آزادی‌های دیگر هم به تدریج از شهروندان سلب شود.

حکومت در طلیعه‌ی پیروزی انقلاب موفق شد در کمتر از پنج سال با سرکوب احزاب و سازمان‌های سیاسی و به وجود آوردن وزارت ارشاد آزادی مطبوعات را محدود کند. با مصادره‌ی روزنامه‌ی کیهان، سانسور مطبوعات، بعد از انقلاب از سر گرفته شد. این نخستین گام بود در محدود کردن و از میان برداشتن آزادی‌ها و حقوق مدنی مردم. بدون مطبوعات آزاد هیچکس از پشت پرده‌ی سیاست آگاه نخواهد شد. تنها وقتی که روزنامه‌نگاران بتوانند آزادانه گزارش‌های انتقادی و تحلیلی تهیه کنند، مردم از منافع‌شان آگاه می‌شوند و آگاهانه به حزبی رأی می‌دهند که منافع آنها را نمایندگی می‌کند. بدون مطبوعات آزاد، حقوق بشر ساده‌تر پایمال می‌شود.

سانسور عبارت است از نظارت بر هر آنچه که منتشر می‌گردد. در حکومت‌های تمامیت‌خواه هر کس گزارشی انتقادی منتشر کند سانسور می‌شود. در کره‌ی شمالی وضع از ایران هم بدتر است: کره‌ای‌ها حق ندارند از تلفن‌های همراه و از اینترنت استفاده کنند.

در غرب پیشینه‌ی سانسور مطبوعات به چهار صد سال پیش می‌رسد. کلیسای کاتولیک فهرستی منتشر کرد از کتاب‌هایی که کاتولیک‌ها مجاز نبودند بخوانند. این فهرست «ایندکس» نام داشت و تازه در سال ۱۹۶۷ از میان برداشته شد.

مبارزه برای آزادی بیان پیشینه‌ای دراز دارد و از همین مثال معلوم می شود که به هیچوجه آزادی را به انسان هدیه نمی‌دهند.

آزادی مطبوعات در ایران

در ایران در زمان انقلاب مشروطه، پس از جنگ جهانی اول و دوم و پس از انقلاب بهمن ما برای مدت کوتاهی از نعمت آزادی مطبوعات برخوردار بودیم. میرزا ملکم خان و میرزا آقا خان کرمانی - که محمد علی شاه دستور داد در باغ تبریز پای درخت نسترن سر او را ببرند و با آرد پر کنند و به تهران بفرستند و همچنین علی اکبر دهخدا از پیشگامان مطبوعات آزاد هستند.

جنگ اول که به پایان رسید، هنگامه‌ی سیاست گرم شد و مطبوعات به میدان آمدند. از روزنامه‌های تند تهران در آن زمان روزنامه‌ی «اتحاد» بود که سید کاظم کشیک‌زاده آن را اداره می‌کرد. زین‌العابدین رهنما مدیر داخلی روزنامه‌ی نیمه‌رسمی ایران بود و ملک‌الشعرای بهار روزنامه ی «نوبهار» را در مشهد چاپ می‌کرد.


در آن زمان تنها خبرگزاری اروپایی که اخبار خود را در ایران انتشار می‌داد «رویتر» بود. در آن سالها کمتر کسی با زبان انگلیسی آشنا بود. برای همین نماینده‌ی رویتر اخبار را با فرانسه با ماشین‌تحریر منتشر می‌کرد و روزنامه‌ها آن را مشترک می‌شدند. وجه اشتراک این اخبار، ماهانه چهار تومن بود.

یکی از پرماجراترین روزنامه‌ها در تاریخ مطبوعات ایران روزنامه‌ی «قرن بیستم» است که میرزاده‌ی عشقی آن را منتشر می‌کرد. او در یکی از سرمقاله‌هایش با عنوان «پنج روز عید خون» پیشنهاد کرده بود انقلابی راه بیندازند و در پنج روز همه‌ی مخالفان را بکشند. زنده یاد سعید نفیسی در پاسخ به این مقاله، مقاله‌ای نوشت «پنج روز جشن بلغم» و در روزنامه‌ی «خنده» منتشر کرد. این مقاله در آن زمان جلوه کرد و معروف شد.

میرزاده‌ی عشقی تاوان مخالفت خود را پرداخت و به دست شخصی به نام «ابوالقاسم خان» که در خانه‌ی اعیان خانه‌شاگرد بود صبح اول وقت در هشتی خانه‌اش در سه راه سپهسالار، انتهای خیابان کاشف با چند تیر مجروح شد. او را به «مریضخانه‌ی نظمیه» که از قضای روزگار مقابل «اداره‌ی روزنامه‌ی اطلاعات» بود بردند و پس از چند ساعت جان سپرد. او در ایران نخستین قربانی آزادی بیان نبود.

بیانیه‌ی ویندهوک

در سال ۱۹۹۳ میلادی یونسکو به سازمان ملل پیشنهاد کرد که روز سوم ماه می را روز آزادی مطبوعات بخوانند. دو سال پیش از این تاریخ در سوم ماه می ۱۹۹۱ در شهر «ویندهوک» نامیبیا بیانیه‌ای تصویب شد که به موجب آن آزادی مطبوعات در نامیبیا تضمین می‌شود. این روز یادآور این حادثه است و یادآور بازداشت و زندانی کردن و سرکوب روزنامه‌نگاران در سراسر جهان.

در فاصله‌ی زمستان تا بهار سال گذشته ۲۲ روزنامه‌نگار در سراسر جهان به قتل رسیدند. ۲۰۰۰ روزنامه‌نگار به خاطر تهیه خبر و گزارش زندان افتادند و در ۱۰۰ کشور جهان روزنامه‌ها سانسور می‌شوند. ایران، کره، چین و کوبا در صدر این جدول سیاه قرار دارند.

پیام روز جهانی آزادی مطبوعات این است: مردم جهان حق دارند از حقایق آگاه شوند.

در پایان این گفتار، خوب است به مناسبت روز مطبوعات از اسماعیل پوروالی، روزنامه‌نگار مبارز و وطن‌دوست و ملی‌گرا یاد کنیم که در تبعید فرانسه، در محله‌ی ونسن تا زنده بود، به عشق آزادی ایران و ایرانی ماهنامه‌ی «روزگار نو» را انتشار می‌داد، آن هم در زمانه‌ای که جز مطبوعات چاپی هیچ رسانه‌ی دیگری برای رساندن صدای مستقل مردم ایران وجود نداشت.

یاد و خاطره‌ی این روزنامه‌نگار بزرگ گرامی باد.