ایران کلیساهای خود را جهانی می‌کند

بيژن روحانی

از روز چهارشنبه دوازدهم تیرماه شهر کبک در کانادا به مدت نه روز میزبان سی و دومین نشست «کمیته میراث جهانی» سازمان یونسکو‌ست. در طول این مدت پرونده سی و چهار اثر فرهنگی-تاریخی و ۱۴ محوطه طبیعی از کشورهای مختلف به منظور ثبت در فهرست میراث طبیعی و فرهنگی جهان بررسی خواهد شد.

از ایران پرونده، مجموعه کلیساهای ارامنه در آذربایجان به این کمیته ارائه شده است. این مجموعه شامل چندین کلیسا و محوطه‌های اطراف آن‌ها، از جمله قره کلیسا یا تادئوس، کلیسای سن استپانوس و کلیسای زور زور است‌.

پرونده قره کلیسا پیش از این یک‌بار دیگر نیز به سازمان یونسکو ارائه شده بود که به دلیل نقص مدارک نتوانست در فهرست میراث جهانی ثبت شود. به این ترتیب ایران قصد دارد امسال این مجموعه را به عنوان نهمین مجموعه فرهنگی خود در فهرست میراث جهانی به ثبت برساند.

پیش از این هشت اثر از ایران در این فهرست به ثبت رسیده بودند: زیگورات چغازنبیل، پارسه (تخت جمشید)، میدان نقش جهان اصفهان، پاسارگاد، ارگ بم و منظر فرهنگی آن، تخت سلیمان، سلطانیه و بیستون. در میان این هشت اثر، ارگ بم در فهرست میراث در خطر قرار دارد.

ایرن و معاهده یونسکو

سازمان یونسکو در سال ۱۹۷۲ معاهده حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان را به تصویب رساند و معیارهایی را برای آن که اثری بتواند به عنوان میراث جهانی شناخته شود اعلام کرد.

قره کلیسا، عکس حمید صدقی‌نژاد، منبع: TrekEarth

از سال ۱۹۷۸، همه ساله کمیته ويژه‌ای پرونده‌هایی را که توسط کشورهای عضو این معاهده به یونسکو ارسال می‌شود، مورد بررسی قرار می‌دهند. ایران در سال ۱۹۷۹ توانست سه اثر را هم‌زمان در این فهرست ثبت کند: چغازنبیل، پارسه، میدان نقش جهان.

اما پس از آن، دولت ایران به مدت بیست و چهار سال پرونده هیچ اثری را برای بررسی به کمیته میراث جهانی ارسال نکرد. بعد از یک وقفه بسیار طولانی در سال ۲۰۰۳ میلادی، پرونده تخت سلیمان تکمیل و به این کمیته ارسال شد و پس از آن پرونده مجموعه‌های پاسارگاد، ارگ بم، سلطانیه و بیستون به یونسکو ارسال و مورد قبول قرار گرفته‌اند.

معاهده یونسکو به جز میراث فرهنگی و آثار هنری- معماری ساخته دست بشر، به حفاظت از منابع و میراث طبیعی جهان نیز اشاره دارد. با این حال ایران تاکنون در زمینه میراث طبیعی نتوانسته است هیچ اثری را به ثبت برساند، گرچه در فهرست پرونده‌هایی که ایران قصد دارد برای تکمیل آن‌ها تلاش کند، نام چند اثر طبیعی از جمله کوه دماوند، کوه سبلان، غار علیصدر، دریاچه هامون، جنگل های حرا، پارک ملی توران در استان سمنان، منظر طبیعی و تاریخی ایذه، جنگل های هیرکانی گلستان، کویر لوت، جزیره قشم و چند منطقه حفاظت شده طبیعی دیگر به چشم می‌خورد.

ایران برای ثبت این آثار، راه درازی در پیش دارد. اولین قدم تکمیل مطالعاتی است که بتواند ارزش‌های منحصر به فرد و جهانی این آثار را مشخص کند و سپس ارائه برنامه‌های مدیریتی برای حفاظت و نگهداری این مناطق و تضمین بقای آن‌هاست.

میراث در خطر ایران

سی و دومین نشست کمیته میراث جهانی که روز چهارشنبه در کبک آغاز به کار کرد، در روزهای گذشته ابتدا به بررسی وضعیت محوطه‌ها و آثاری که در فهرست «میراث در خطر» قرار دارند پرداخت.

کلیسای سن استپانوس، منبع: ویکی‌مدیا

«میراث در خطر» آن بخش از ثروت‌های فرهنگی و یا طبیعی هستند که موجودیت، اصالت و یا سلامت آن‌ها بر اثر عوامل انسانی و یا طبیعی مورد تهدید قرار گرفته‌اند.

‌امسال نیز این کمیته، با بررسی اقدامات صورت گرفته در ارگ بم و مطالعه وضعیت فعلی آن تصویب کرد که این محوطه تاریخی که بر اثر زلزله‌ای ویران‌گر، تخریب شده است، باید هم‌چنان در فهرست میراث در خطر باقی بماند.

اما اگر تا سال ۲۰۱۰میلادی، یک برنامه مدیریتی قابل اجرا برای این محوطه ارائه شود و هم‌چنین اگر کارهای مطالعاتی و علمی آن به پایان رسد و قسمت‌های مختلف ارگ (شامل حاکم‌نشین و عامه‌نشین) استحکام‌بخشی شوند، آنگاه این اثر می‌تواند از فهرست میراث در خطر خارج شود.

هم‌چنین یونسکو آخرین نظر خود را در مورد برج‌ جهان‌نمای اصفهان که‌ به دلیل ارتفاع بلندش تهدیدی برای منظر تاریخی میدان نقش جهان به حساب می‌آید، اعلام کرد. کمیته میراث جهانی ضمن تایید تلاش‌های انجام شده، از ایران خواست تا همچنان با عمل به مصوبه‌های پیشین در جهت تعدیل و کم کردن ارتفاع این برج تلاش کند.

ایران تاکنون حدود شش متر از ارتفاع این ساختمان کاسته است. اما سازمان یونسکو از ایران خواسته است تا در کل ۱۲ متر از بخش شرقی و ۲۴ متر از بخش غربی این برج را کوتاه کند.

‌سازمان میراث فرهنگی ایران پیش از این نگران بود تا میدان نقش جهان به دلیل تهدیدات ناشی از برج «جهان‌نما» از فهرست میراث جهانی خارج و در فهرست میراث در خطر قرار بگیرد.

ارگ بم و میدان نقش جهان تنها آثار ثبت جهانی ایران بودند که کمیته میراث جهانی در مورد خطرات تهدید کننده آن‌ها به بحث‌ و نتیجه‌گیری‌های کارشناسی پرداخت. تعدادی از انجمن‌های غیر‌دولتی میراث فرهنگی پیش از این با ارسال نامه‌ای به یونسکو خواستار بررسی مساله خطرات آبگیری سد سیوند در نزدیکی محوطه جهانی پاسارگاد شده بودند.

کلیساهای آذربایجان

کلیساهای ارامنه در آذربایجان ایران که به عنوان نهمین اثر فرهنگی ایران به ثبت می‌رسد، ترکیبی است از چند مجموعه مربوط به قرون مختلف. مشهورترین این کلیساها، قره کلیسا یا تادئوس در دشت چالدران آذربایجان غربی است. طبق برخی روایات، سنگ بنای اولیه این کلیسا در قرن چهارم میلادی برای یادبود تادئوس، یکی از دوازده حواری مسیح که در ارمنستان کشته شده بود، گذاشته شد.

کلیسای زور زور، عکس از پیتر کربر، Amazing Iran

کلیسا دارای چند دوره ساختمانی گوناگون است. درقرن چهاردهم میلادی (۱۳۱۹ م.) براثر زلزله‌ای شدید بخش‌های زیادی از آن تخریب شد. قره کلیسا، در حال حاضر از دو بخش یکی با سنگ‌های سیاه و دیگری با سنگ‌های سفید تشکیل شده است که بخش سیاه رنگ آن قدیمی‌تر است.

کلیسای سن استپانوس نیز که بعد از قره کلیسا از مهم‌ترین و تاریخی‌ترین کلیساهای ارامنه در ایران است در کنار رودخانه ارس و در منطقه جلفا قرار دارد و ساخت آن را به قرون دوازدهم تا چهاردهم میلادی نسبت می‌دهند. گرچه برخی احتمال داده‌اند سنگ بنای این کلیسا نیز در قرون ابتدای مسیحیت گذاشته شده باشد.

کلیسا یا نمازخانه کوچک زورزور نیز یکی دیگر از ساختمان‌های مجموعه کلیساهای ارامنه در آذربایجان است. این کلیسا که قدمت آن به حدود ششصد سال پیش می‌رسد در سال‌های گذشته از خطر غرق شدن نجات یافت.

به هنگام احداث سد بارون در بخش چالدران آذربایجان غربی و به‌وجود آمدن خطر غرق شدن کلیسا، ساختمان آن به طورکلی جابه جا شد و در ۶۰۰ متری محل اولیه خود و برفراز صخره‌ای به ارتفاع حدودا ۱۱۰ متر و مشرف به دریاچه سد قرار گرفت.

ترکیب آثار ثبتی ایران

آثار ثبت جهانی شده ایران تاکنون، علاوه بر آن که نشان‌دهنده ‌گوناگونی معماری در دوران مختلف و ارزش‌های تاریخی متفاوتی هستند، به تنوع فرهنگی و مذهبی نیز در این کشور اشاره دارند.

زیگورات چغازنبیل، بنای آیینی ایلامیان و مذاهب میانرودانی بوده است. از پارسه نیز به عنوان مجموعه‌ای با کارکرد‌های آیینی برای هخامنشیان نام برده می‌شود. در مجموعه ثبت جهانی تخت سلیمان نیز معبد آناهیتا و همچنین آتشکده‌ی آذرگشنسب قرار داشته است.

حضور مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد شاه (جامع عباسی) در ‌مجموعه میدان نقش جهان اصفهان علاوه بر ارزش‌های فوق‌العاده معماری خود معرف بخش دیگری از تنوع ‌فرهنگی مجموعه ثبتی ایران است. ضمن آن‌که مجموعه‌های پاسارگاد، بیستون و سلطانیه نیز هرکدام علاوه برکارکردهای ويژه خود ارزش‌های آیینی نیز داشته‌اند.

ثبت مجموعه کلیساهای ارامنه در آذربایجان، علاوه برآن که نشان‌دهنده حضور فرهنگ و معماری مسیحی در قرون ابتدایی در شمال‌غربی ایران و سپس ظهور دوباره آن در دوره صفوی است، به گوناگونی و تنوع بیشتر این فهرست نیز کمک می‌کند.