معماری شرقی در سیسیل

بيژن روحانی

هنوز هم وقتی که در کوچه‌های محلات قدیمی پالرمو، مرکز جزیره سیسیل راه می‌روید، می‌توانید نام خیابان ها را به سه زبان روی دیوار‌ها ببینید: ایتالیایی، عبری و عربی.

سیسیل، بزرگترین جزیره ایتالیا، گرچه با دوران رونق فرهنگی، اقتصادی و سیاسی خود در روزگار گذشته‌ فاصله بسیار زیادی دارد و در پالرمو هنوز در بعضی محله‌ها مخروبه های به جا مانده از جنگ جهانی دوم به چشم می‌خورد، اما در عین حال این جزیره با طبیعت خیره کننده‌اش، جهانی است کوچک از در‌هم ‌آمیزی چند فرهنگ گوناگون که هرکدام به هنگام حضور در آن نشانی از دوره اوج خود را برجا گذاشته است.

نام‌ها، معماری ساختمان‌ها، موسیقی و غذاها همه طعم و عطری بیش از یک حوزه فرهنگی را با خود دارند. از حضور فرهنگ‌ها و تمدن‌هایی مانند فنیقی، یونانی (در سیراکوز)، رومی و سپس حمله اقوام ژرمن گرفته تا ‌تسلط امپراتوری بیزانس بر جزیره، چیرگی اعراب و مسلمانان و پس از آن دوران مختلف دیگری مانند پادشاهی نورمن‌ها، بوربون‌های اسپانیایی، حضور فرانسوی‌ها و‌...

اگر حدود یک قرن پیش از میلاد مسیح، سیسرون خطیب مشهور رومی، شهر سیراکوز در سیسیل را از جمله بزرگترین و زیباترین شهرهای یونان باستان برشمرده (‌+) در عوض ابن ‌حوقل، جغرافی‌دان و سفرنامه‌نویس در قرن دهم میلادی پالرموی دوران اسلامی را از جهت شکوه و بزرگی با قرطبه (کوردوبا) در اسپانیا مقایسه کرده است.

نام کوچه‌ای در پالرمو به ایتالیایی، عبری و عربی/ عکس: بیژن روحانی

میان این تاریخ غنی و طولانی با حضور آثار و عناصر ‌فراوان به جای مانده از هر دوره‌ای، شاید بررسی مختصر تاثیرات فرهنگ و معماری شرقی در این جزیره برای ما جالب باشد.

از قرن نهم تا قرن سیزدهم میلادی، سیسیل و به خصوص پالرمو از نظر هنری و معماری تحت تاثیر حضور مسلمانان بود. مسلمانانی با هویت‌های فرهنگی و قومی گوناگون.

تاثیرات هنری و معماری این دوران حتا در دوران حکومت نورمن‌ها، ‌گروهی از اقوام شمالی که بر سیسیل حکومت می‌کردند، نیز ادامه داشت تا این‌که سرانجام مسلمانان در حدود سال‌های ۱۲۴۶ میلادی به طور کامل از سیسیل بیرون رانده شدند.

بسیاری از تحلیل‌گران تاریخی، گوناگونی قومی و فرهنگی را در آن سده‌ها باعث شکوفایی هنری در جزیره دانسته‌اند.

گنبدهای کلیسای San Cataldo در سمت راست تصویر/ عکس: بيژن روحانی

پالرمو شاید یکی از نقاط اصلی و کلیدی تماس فرهنگ‌های اسلامی و مسیحی و به تبع آن تلاقی هنر و معماری سرزمین‌های شرقی با اروپا باشد. مسلمانانی که به سیسیل وارد شدند، معماری مناطق تحت نفوذ خود مانند ایران، شام (سوریه)، بخش‌هایی از ترکیه یا آناتولی، مصر، مراکش (مغرب) و غیره را با خود به این جزیره بردند.

اما در حال حاضر چیز زیادی از معماری دوران اسلامی در پالرمو باقی نمانده است. در عوض تاثیر آن معماری را می‌شود در ساختمان‌ها، گنبدها و باغ‌سازی دوران حکومت نورمن‌ها دید که به وضوح این گرته‌برداری را همچنان حفظ کرده است.

در حقیقت دوران نورمن‌ها که پس از سیصد سال سلطه بیزانس و دویست سال سلطه اعراب بر این جزیره آغاز شد، عناصری از معماری عباسی، فاطمی، ایرانی و مراکشی (مغربی) را با هنر رومی و بیزانسی در هم آمیخت.

داخل کلیسای San Cataldo/ عکس: بیژن روحانی

پالرمو در سال ۸۳۱ میلادی توسط اعراب فتح شد. تسلط بر سیسیل، کنترل دریای مدیترانه و از آن طریق ضربه وارد آوردن بر بیزانس را برای مسلمانان آسان‌تر می‌کرد. سپاه مسلمانان را مرکب از اعراب، آمازیغ‌های(بربرها) شمال آفریقا، ایرانی‌ها و کرتی‌ها (جزیره‌ای در یونان) ذکر کرده‌اند.

پس از فتح این شهر، مسلمانان پایتخت سیسیل را که پیش از آن در شهر سیراکوز بود به پالرمو منتقل کردند. با به کار‌گیری شیوه‌های آب‌رسانی و آبیاری که سوغات سرزمین‌های شرقی بود، سیمای طبیعی اطراف شهر نیز تغییر کرد.

اما بیش از همه سربرافراشتن عناصر جدید معماری چهره پالرمو را عوض کرد. عناصری مانند مساجد، مناره‌ها، باغ‌هایی به شیوه پردیس‌های ایرانی با فواره‌ها و جوی‌ها و همچنین تزیینات وابسته ‌به معماری خاص آن.

در این دوره به خوبی می‌توان دید که چگونه در تزیینات معماری، نقش‌های انسانی و طبیعت‌پردازی جای خود را به نقوش هندسی، انتزاعی و اسلیمی ها می‌دهند.

کلیسای San Giovanni/ منبع: ویکی‌پدیا

نورمن‌ها در سال ۱۰۷۲ در پالرمو بر مسلمانان پیروز شدند، با این حال حضور مسلمانان در جزیره برای مدتی دیگر ادامه یافت. پس از پیروزی نورمن‌ها بر مسلمان‌ها، بسیاری از ساختمان‌ها تغییر چهره داد و به مراکز قدرت و حکومت نورمن‌ها تبدیل شد.

آن‌ها گرچه بسیاری از بناها را تخریب کردند، اما سنت‌های هنری و معماری شرقی تاثیرش را دیگر برجای نهاده بود و تجلی خود را در بسیاری از بناها و کاخ‌های آنان نشان داد.

اگر امروز در خط آسمان پالرمو، به دنبال تجسم سیمای معماری آن در دوران حضور مسلمان‌ها باشیم، شاید چند کلیسای بسیار مشهور که آشکارا تحت تاثیر معماری شرقی قرار دارند ،بهترین راهنمای این بازشناسی باشند.

کلیسای سان کاتالدو (San Cataldo) با سه گنبد کوچک سرخ رنگش را به طور مستقیم تحت تاثیر معماری اسلامی دانسته‌اند و قوس رواق‌های داخل آن را متاثر از معماری بیزانسی.

مقرنس‌کاری در کاخ کوبا در پالرمو

کمی دورتر از این کلیسای قرن یازدهمی، کلیسای دیگری به نام San Giovanni degli Eremiti قرار گرفته است. کلیسایی که در قرن ششم میلادی بنا شد و پس از تسلط مسلمانان به مسجد تبدیل شد و بعد از خروج آنان دوباره به شکل کلیسا در آمد. شهرت این کلیسا نیز به دلیل گنبدهای کوچک سرخ رنگ آن است که یادگار تاثیر معماری دوران اسلامی است.

جولیو کارلو آرگان مورخ هنر نامدار ایتالیایی در مورد این ساختمان نوشته است: «کلیسا را به واسطه رابطه دقیق میان حجم مکعب شکل بنا و گنبدهایش می‌توان به طور کامل اثری از معماری اسلامی دانست.»

در گفتار آینده به چند اثر شاخص دیگر از جمله کاخ زیسا که نام خود را از کلمه عزیز گرفته است و باغ‌سازی آن، که تحت تاثیر باغ‌های ایرانی است اشاره خواهیم کرد.

Francesco Gabrieli - Umberto Scerrato, Gli Arabi in Italia, Milano, Scheiwiller, 1979

Storia della Sicilia araba (+)

Sicily in In Encyclopædia Britannica online