کوه خواجه با باران شسته می‌‌شود

بیژن روحانی

کوه خواجه، قلعه یا کهندژ، عکس از طریق CAIS

باران‌های امسال در سیستان، مانند سال‌های گذشته به یکی از مهم‌ترین محوطه‌های اشکانی ایران خسارت وارد کرد.

رسول حاجی موسوی، مدیر پایگاه میراث فرهنگی دشت سیستان اعلام کرد بارندگی‌های امسال بدون تردید به بنای خشتی کوه خواجه در سیستان آسیب وارد کرده است. حاجی موسوی روز چهارشنبه در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا گفت: «متاسفانه تاكنون هيچ اقدام جدی برای مرمت و حفاظت اين كوه انجام نشده است. او همچنین از سازماندهی گروهی جدید برای حفاظت از کوه خواجه خبر داد و گفت این کار به حمایت مالی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نیاز دارد.»

کوه خواجه در جنوب غربی شهر زابل و در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. این کوه هنگام پرآبی دریاچه هامون مانند جزیره‌ای است میان آن. کوه یک ذوزنقه بزرگ از جنس سنگ بازالت است. کوه خواجه تقریبا تنها برجستگی طبیعی در منطقه سیستان است که بر فراز آن بقایای ساختمان‌هایی از دوران اشکانی، ساسانی و دوران پس از اسلام دیده می‌شود.

اما شهرت اصلی این مکان به دلیل بقایای دوران اشکانی آن است زیرا به اعتقاد باستان شناسان این محوطه یکی از شاخص ترین محوطه های اشکانی یا پارتی داخل ایران است .ساختار اصلی معماری مجموعه کوه خواجه از خشت خام است. ساختمان‌های واقع بر روی این کوه دارای کاربری های آيينی، دفاعی و احتمالا سکونتی بوده‌اند.

عکس هوایی کوه خواجه، عکس از طریق CAIS

در سال 1916 باستان‌شناسی به نام اشتاین، بقایای یک صومعه بودایی را در این محوطه کشف کرد. پس از او رومن گیرشمن، باستان‌شناس نامدار فرانسوی که مدت ها در ایران فعالیت می کرد اعلام کرد آثار کوه خواجه از آثار هنری قندهار قدیمی‌تر است، بنابراین فرضیه‌ی گسترش آیین بودا از طریق نپال و شرق هند را مردود دانست. او معتقد بود که کوه خواجه محل زایش گوتاماست. اشتاین نیز زادگاه آيين بودا را در ایران می‌‌دانست و اعتقاد داشت این آيين بعدها در در هند و افغانستان پرورش یافته و رشد کرده است.

تحقیقات بعدی باستان شناسانی چون هرتزفلد ثابت کرد که قدمت کاخ و آتشکده این کوه به دوره اشکانی باز می گردد و بقایای معماری دامنه جنوبی کوه به یک قرن پیش از میلاد مسیح می‌رسد.

کوه خواجه برای پیروان سه آييين زرتشیتی، مسیحی و اسلام مقدس است. در باورهای زرتشتی اعتقاد بر آن است که نطفه زرتشت در دریاچه هامون است و زمانی پس از هزاره دوازدهم دوشیزه‌ای وارد آب دریاچه خواهد شد و از نطفه زرتشت بار خواهد گرفت و نوزادش سوشیانت یا همان نجات دهنده خواهد بود.

بخشی از یک دیوار نگاره در کوه خواجه، عکس از طریق CAIS

در اعتقادات مسیحی نیز برخی بر این باورند که مغانی که از مشرق زمین به شادباش تولد عیسی رفتند از فراز این کوه نوری را تشخیص دادند که تولد پیامبر جدیدی را اعلام می کرد و از روی ستاره ها به محل زایش او هدایت شدند. هرتزفلد باستان شناس علاوه بر ذکر نام های مختلف این مکان می نویسد که می‌توان کاخ باقی مانده بر این کوه را کاخ یا کوشک «سه مغ» نیز نام داد. با این حال منبع موثقی در مورد این باوردر دست نیست.

مارکوپولو در سفرنامه‌اش می‌نویسد که در شهر ساوه مکانی را به عنوان مقبره این سه مغ به او نشان داده‌اند.

این کوه برای مسلمانان نیز مقدس است زیرا مقبره خواجه مهدی بر آن واقع شده که اکنون زیارتگاه است. صرف‌نظر از کندوکاو در راستی باورهای موجود در مورد این کوه، همه آنها به محترم بودن این مکان برای آیین‌های مختلف و مردم محلی اشاره دارد.

مهم‌ترین بخش ساختمان های کوه خواجه در قسمت شرقی آن است. این بخش به نام های مختلفی از جمله قلعه رستم، کهندژ و قلعه کافرون (کافران) خوانده می شود. این قلعه دارای سه حصار است و در درون حصار سوم شاه نشین و بقایای ساختمانی موسوم به آتشکده قرار دارد.

بخشی از یک دیوار نگاره در کوه خواجه، عکس از طریق CAIS

در قسمت شمالی حیاط مرکزی قلعه، تالاری وجود دارد که دیوارهایش از نقاشی‌هایی با رنگ‌های طبیعی پوشیده بوده است. این تصاویر روی ملات گل نقاشی شده‌اند. در میان باقی مانده‌های نقاشی می‌شود به نقاشی سه فرد روحانی یا پادشاه و همچنین تصاویری از پادشاه، ملکه وبزرگان پارتی اشاره کرد.

هرتزفلد به مشابهت یکی از نقاشی‌ها با تصویر اروس، خدای یونانی، اشاره می‌کند. در این تصویر فردی (اروس؟) سوار بر اسب است و فرد دیگری بر پشت پلنگ نشسته است. او این نقاشی و همچنین تصاویر دیگر را که حاوی صحنه‌های بزم و جشن و سرور هستند، متاثر از هنر یونانی می‌داند. از تزیینات گل نیلوفر که در معماری هخامنشی به وفور مورد استفاده بوده نیز در اینجا آثاری دیده می‌شود.
باستان‌شناسان ایتالیایی که در دهه هفتاد میلادی در این محوطه فعالیت می‌کردند، بخشی دیگری از یک نقاشی آبرنگ روی خشت خام را به دست آوردند که حاوی چند چهره انسانی و بخش‌هایی از حصار و برج و باروری یک شهر یا قلعه بود.

کوه خواجه یکی از مهم‌ترین محوطه های اشکانی در ایران است. اطلاعات ما از دوران اشکانی نسبت به دوران هخامنشی و ساسانی کمتر است. شرق ایران یکی از مراکز عمده حضور پارت‌ها و اشکانی‌ها بوده است. مدیر پایگاه دشت سیستان در مصاحبه با ایسنا اظهار امیدواری کرده که فعاليت‌های این گروه از سيستان ايران فراتر رفته و در سيستان افغانستان نيز کارهای مطالعاتی و حفاظتی آغاز شود، زيرا بخشی از منطقه‌ی تاريخی سيستان، امروز در ايران قرار دارد و بخشی ديگر آن در افغانستان است.