افزایش ترجمه‌ی رمان‌های عربی

برگردان؛ ونداد زمانی

شکی نیست که وقتی مسئله‌ی حادی در خاورمیانه و کشورهای عربی به وقوع بپیوندد بلافاصله رسانه‌های خبری، اطلاعات لازم را برای آمریکایی‌های مسئول، گرد‌‌آوری خواهند کرد. اما ما آمریکایی‌ها در باره‌ی شیوه‌ی زندگی مردمی که در قاهره، بیروت و ریاض زندگی می‌کنند، چه می‌دانیم؟ آیا دانستن این مسائل اثری بر روی زندگی ما خواهد داشت؟

البته شبکه‌های تلویزیونی نیز هر از چند ‌گاهی، گزارش مستندی در باره‌ی کشف اشیائ تاریخی و باستانی و یا حتی در باره‌ی جنگ‌های داخلی خاورمیانه ارائه خواهند داد ولی آیا هیچ اشاره‌ای به زندگی معمولی مردم کشورهای عربی می‌شود؟

جدا از اطلاعات عمومی و تاریخی، ما آمریکایی‌ها چه چیزهایی دیگری باید بدانیم؟ آیا برای ما جالب است بفهمیم مردم سرزمین‌های عربی چگونه عاشق می‌شوند؟ به چه می اندیشند؟ از چه رنج می‌برند؟ یا حتی چه‌طور برای خود دشمن می‌تراشند؟

امروزه آمریکایی‌ها نه تنها می‌توانند برای همه‌ی سئوالات فوق، در ترجمه‌های وسیعی که از رمان‌های عربی این اواخر به چاپ رسیده است، پاسخ‌های جذاب و کامل استخراج کنند بلکه قادر خواهند بود برای سئوالاتی که حتی به ذهن‌شان نمی‌رسید نیز جوابی بیابند.

چه بر سر مشتریان قدیمی مشروب‌فروشی‌های فرسوده و کهنه قاهره آمده است؟ (رمان «مجتمع مسکونی یعقوبی» اثر علا ال اسوانی)، یا این‌که بازماند‌گان کشتار کمپ پناهند‌گان شتیلا چه احساسی دارند؟ (رمان « پنجره‌ی خورشید» نوشته‌ی الیاس خوری)

و یا این‌که بهترین تدبیری که یک دختر متمول و مدرن عربستان سعودی می‌تواند به کار گیرد تا به دام ازدواج اجباری نیفتد چیست؟ درس دندان‌سازی خواندن یا دکتر شدن؟(رمان «دختران ریاض» اثر رجاع آلثانی).

هرچند که تاریخ داستان‌نویسی مدرن، قدمتی طولانی در ادبیات عرب ندارد و عمر آن به بیش از یک قرن هم نمی‌رسد، ولی تاریخ طولانی بی‌تفاوتی در باره‌ی داستان‌های عربی، ما آمریکایی‌ها را محدود کرده است به داستان‌های کلیشه‌ای و قدیمی عربی، داستان‌هایی از نوع ماجرای علاالدین و چراغ جادو.

داستان‌نویسی معاصر مدل غربی، در طی حمله و اشغال ناپلئون وارد مصر شد. هر چند طول اقامت ارتش فرانسه در مصر به بیشتر از سه سال نرسید و این ارتش ناچار به ترک سرزمین اشغالی شد ولی رمان‌های فرانسوی بالزاک و زولا هرگز مصر را ترک نکردند.

در نیمه‌ی اول قرن بیستم در مجموع کمتر از پنج رمان عربی امکان ترجمه‌ی انگلیسی یافته بود. وقتی که در سال ١٩٨٨، «نجیب محفوظ» جایزه‌ی نوبل ادبیات را از آن خود کرد، رمان‌های عربی از استقبال بیشتری برخوردار شدند.

نجیب محفوظ

همه‌ی تلاش‌های اواخر قرن بیستم برای ایجاد بازار انتشارات و فروش ادبیات ترجمه‌شده‌ی عربی در آمریکا، بر دوش مترجمینی بود که از روی عشق و علاقه‌ی شخصی با همکاری موسسات دل‌سوز انتشارات فرهنگی صورت می‌پذیرفت.

رمان‌های عربی در داخل سرزمین‌های عرب‌زبان نیز به دلیل پایین بودن قدرت خرید مردم رونق چندانی نداشت و نویسندگان ادبیات جدی قادر به امرار معاش از طریق نویسندگی نبودند. به همین دلیل بود که نجیب محفوظ، برنده جایزه‌ی نوبل، ناچار شد که شغل اداری‌اش را تا ٦٠ سالگی حفظ کند.

در دهه‌ی اول قرن جدید، موقعیت ادبیات مدرن عربی وخیم‌تر از همیشه شده و مدت‌های مدیدی است که طنز تلخ « قاهره می‌نویسد، بیروت چاپ می‌کند و بغداد می‌‌خواند» بر سر زبانها است. وضعیت غم‌گینانه‌ای که برای ادبیات عربی در بین هیاهوی سراسیمه‌ی بمب‌ها و بنیادگرایان ایجاد شده‌ بود، می‌رفت تا ‌حضور فعال ادبیات معاصر عربی را به یک رویای بازنیافتنی تبدیل سازد.

اخیرا به کمک نیروهای روشن‌فکری و فرهنگی داخلی و خارجی، تلاش همه جانبه‌ای صورت گرفته است تا ادبیات جدید و امروزی کشورهای عربی را در معرض دید جهانی قرار دهد. از مهم‌ترین این تلاش‌ها، پایه‌گذاری و بنیان نهادن جایزه‌ی ادبی سالانه‌ای است که از سال ٢٠٠٧ در ابوذبی، با پرستیژ تمام به راه افتاده است.

«مجتمع مسکونی یعقوبی» اثر علا ال اسوانی

هدف اصلی کارگزاران جایزه‌ی ادبی فوق این است که بتوانند با حمایت گسترده‌ی رسانه‌ای، در کنار نشر عربی آثار تقدیر شده، امکان و ضمانت عملی و مالی برای چاپ آن‌ها به زبان انگلیسی نیز فراهم گردد.

موسسه‌ی انتشاراتی « فرانکلین» از دهه‌ی ٥٠ میلادی تا دهه‌ی ٧٠ به شکل گسترده‌ای به چاپ متون ادبی، آموزشی و سرگرم‌کننده در کشورهای عربی اقدام ورزیده بود ولی متاسفانه اکثر آثار چاپ شده، برگردان آثار انگلیسی به زبان عربی بوده است و موسسه فرانکلین تلاش چندانی برای ترجمه آثار عربی به انگلیسی از خود نشان نداده بود.