«آینده سیاره‌ها می‌تواند آینده خود ما باشد»

ایرج ادیب‌زاده

پنج‌شنبه، پانزدهم ژانویه از سوی سازمان ملل متحد روزجهانی اختر‌شناسی و سال ۲۰۰۹ سال اخترشناسی نامیده شده است، در چهارصدمین سالگرد سالی که گالیله برای نخستین بار با دوربین یا تلسکوپ ابتدایی آن زمان خود توانست ستاره‌ها را شناسایی کند و این سرآغاز پیدایش علم اخترشناسی نوین برای پاسخ به پرسش‌های بی‌شمار انسان از جهان پیرامونش بود.

موضع پژوهش دکتر حیدری ملایری درباره‌ی پیدایش ستاره‌های پرجرم و تاثیر این ستارگان بر محیط پیرامونشان از جانب ناسا، سازمان فضایی آمریکا و سازمان فضایی اروپا منتشر شده است. به ویژه روزنامه‌های علمی فرانسه در مورد این پژوهش بسیار نوشته‌اند.

آقای دکتر محمد حیدری ملایری،با سپاس از شما گفت‌وگوی خودمان را درباره‌ی نامیده شدن ۱۶ ژانویه و سال ۲۰۰۹ به نام اخترشناسی آغاز می‌کنیم.

۴۰۰ سال پیش در سال ۱۶۰۹ گالیله برای نخستین بار در ماه نوامبر بود که با دوربین کوچکی که وجود داشت و از آن برای کارهای نظامی استفاده می‌کردند، با تغییرات کوچکی که در آن داد برای اولین بار به آسمان نگاه می‌کرد.

این یکی از رویدادهایی است که در تاریخ بشر افتاده است. یک توضیح کوچک بدهم؛ به خاطر اینکه پیش از گالیله تفکری که غالب بود، تفکر و جهان‌بینی ارسطویی بود. ارسطو و بطلمیوس که به دنبال ارسطو بود و آن این بود که جهان از دو چیز درست شده است.

جهان پایین و جهان بالا، کره‌ی زمین از سری موادی که درست شده است این چهار عنصری بود که می‌شناختند، آب و باد و خاک و آتش.

جهان بالا، جهان ستارگان، جهان آسمان از یک ماده‌ی دیگری درست شده بود که ارسطو آن را اتر نام گذاشته بود و آن به این معنا بود که اتر یکی ماده‌ی یا چیزی است که پایان ندارد، بی‌تغییر است، دگرگون‌ناپذیر است و نامیرا است و این تصور غالب بود.

گالیله با نگاه کردن با تلسکوب خودش به آسمان ستارگان و چیز اولی را که نگاه کرد ماه بود. روی ماه چه می‌بیند؟ می‌بیند که کوه، دره تقریبا مانند زمین وجود دارد.

بعد نگاه می‌کند به کره‌ی مشتری. چه می‌بیند؟ می‌بیند چهار تا ماه دارند به دور آن می‌گردند. او با آن تلسکوپ کوچکش چهارتا را می‌توانست ببیند. الان ما با تلسکوپ کنونی می‌بینم که ۶۳ ماه دارند به دور مشتری می‌گردند.

پس تقریبا مثل کره‌ی زمین که ماه به‌دور زمین می‌گردد آن‌ها هم دارند به دور مشتری می‌گردند. یعنی زمین مرکز نیست. جاهای دیگر هم مرکز هستند.

پس این قانون‌هایی که ما تصور می‌کردیم که زمین تفاوت دارد، آسمان تفاوت دارد اینطور نیست. همان قانون‌ها، هم در آسمان و هم در زمین اجرا می‌شوند و این بسیار مهم بود.

اهمیتش تاثیری که بر ذهن انسان داشت بسیار بسیار زیاد بود به خصوص اینکه چند ده سال بعد از آن کوپرنیک پیشنهاد کرده بود زمین مرکز دنیا نیست، بلکه خورشدی است و زمین به دور خورشید می‌گردد.

این سرآغاز پیشرفت‌های بسیار زیادی برای بشر بود که از اخترشناسی شروع شده بود با نیوتن قانون‌های گرانش خودش را می‌آورد و این آغاز پیشرفتی بسیار بزرگ و یک جهش بلند انسانی در شناخت جهان بوده است.

اما با وجود چنین کشف بزرگ گالیله کشیش‌ها که گفته‌های او را در تضاد با پندارهای دینی و مذهبی کلیسا می‌دیدند او را محاکمه کردند، چرا؟

به خاطر اینکه بنا بر کلیسا، بنابر کتاب مقدس همه چیز به دور زمین می‌گردد زمین مرکز جهان است و این چیزی که گالیله می‌گفت که زمین دارد به دور خودش می‌چرخد و زمین مرکز جهان نیست، این چیزها برای کسانی که در کلیسا قدرت داشتند بسیار ناراحت کننده بود و این قدرت در کلیسا و مذهب فقط قدرت تسلط روحی نیست این به دنبالش خیلی تسلط‌های مادی دارد که این‌ها بر جامعه اعمال می‌کردند.

یعنی یک مقدار بسیار زیادی سود آن‌ها در جریان بود و به همین علت بود که گالیله را محاکمه کردند. حتی قبل از آن جردانو بروونو را در آتش سوزاندند. زیرا تقریباً حرف‌های گالیله را می‌زد.

به خاطر اینکه حرف‌هایی که این‌ها می‌زدند با یک طر‌حی که از پیش ساخته شده بود و معلوم نبود چه گفته بود و چرا زمین باید این‌طور باشد و بشر این‌طور باشد جور در نمی‌آمد و این مخالف منافع کلیسا بود و به همین دلیل بود که گالیله را محاکمه کردند.

آقای دکتر محمد حیدری ملایری، اخترشناسی چه تاثیری روی جامعه‌ی بشری گذاشت؟

قبل از اینکه بشر بتواند ریاضی را بشناسد، که قدیمی‌ترین دانش بشری است، با ستارگان آشنا شده بود، چون گرما می‌خواست و خورشید برایش خدا بود برای تمام تمدن‌های گوناگون خورشید و ستارگان منشا بودند، خدا بودند و همه چیز را کنترل می‌کردند.

پیشرفت‌هایی که ما الان در اختر شناسی داریم، این پیشرفت‌ها تاثیر بسیار زیادی نه تنها در نحوه‌ی نگرش ما به جهان دارد، بلکه پاسخی بوده است به بسیاری از پرسش‌های بنیادی که ما داریم.

ما چرا اینجا هستیم. ما چگونه بوجود آمده‌ایم. زمین ما چیست، خورشید چیست. یک ستاره است؟ ستاره چگونه بوجود می‌آید. پایان ما چه خواهد بود؟ خورشید چگونه تحول پیدا خواهد کرد؟

اخترشناسی و اخترفیزیک به ما نشان داده که این اتم‌هایی که در بدن ما وجود دارد، اکسیژنی که وجود دارد، کربنی که وجود دارد، این‌ها در درون ستارگان بوجود آمده‌اند. ستارگان یعنی کارخانه‌های بوجود آورنده‌ی عنصرهای شیمیایی.

اینها کربن و اکسیژن را بوجود می‌آورند در پایان زندگی‌شان منفجر می‌شوند و این را پرتاب می‌کنند به فضای میان ستارگان و اینها تراکم و چگالی پیدا می‌کنند و ستاره‌های جدیدی بوجود می‌آورند و از این ماده‌ای که در اطراف ستارگان در مورد ما سیاره‌ها بوجود آمدند. زمین بوجود آمده و از همین ماده‌هایی که در درون ستارگان بوجود آمده‌اند بدن من و شما و جانوران زنده و مرده بوجود آمده است.

پس می‌بینید که این بسیار مهم است و به ما نشان می‌دهد که ما از چه چیزی بوجود آمده‌ایم. آغاز ماه در درون ستارگان، چنان زیباست که با اساطیر شبیه است. اینها اساطیر نیستند. این واقعیت است. پیشرفته‌ترین دستاوردهای علمی در اخترشناسی این را به شما ثابت می‌کند که ما جزیی از ستارگان هستیم.

ما بخشی از ستارگان هستیم و همه چیز تغییر می‌کند. زمین ما تغییر می‌کند. چگونه اینها تغییر می‌کند. ما می‌توانیم مطالعه کنیم سیاره‌ها را سیاره‌های منظومه‌ی خورشیدی، سیاره‌های دیگر را. آینده‌ی این سیاره‌ها چه خواهد بود؟ می‌تواند آینده‌ی خود ما باشد.

آینده‌ی زمین چه خواهد بود. سرنوشت انسانی چه می‌شود. سوال دیگر اینکه آیا در گیتی، در کهکشان موجودات هوشمندی وجود دارند؟ آیا وجود دارند، ندارند. تمام اینها پرسش‌هایی هستند بنیادین که فقط و فقط اختر شناسی می‌تواند به آن جواب بدهد.

سفر ماهواره‌ها و فضا پیماها به کرات دیگر علم اختر شناسی را وارد دوران جدیدی کرد. به نظر شما این سفرهای علمی ماهواره‌ها به کجا می‌رسد؟

تازه شروع کرده‌ایم به فرستادن ناوهایی به سیاره‌های نزدیک به منظومه‌ی خورشیدی، در اطراف مشتری و زحل مطالعه کنند و ببینند که چیست. برای اینکه خصوصیاتشان را دقیق بشناسیم.

بعداً وقتی که توسعه پیدا کند خواه‌ناخواه فرستادن به ستارگان دیگر و سیاره‌هایی که به دور ستارگان دیگر خواهد بود. ولی این به زودی اتفاق نخواهد افتاد. شاید دو قرن، سه قرن دیگر. به خاطر اینکه پروازهایی از یک ستاره به ستاره‌ی دیگر قرن‌ها طول می‌کشد.

یعنی اینکه شما بتوانید ناو فضایی را بفرستید، حداقل ۵ هزار نفر در درونش باشند و قرن‌ها اینها با هم زاد و ولد می‌کنند به خاطر اینکه بتوانند آنجا زندگی کنند و این چیزی است که در آینده‌ی بسیار دور خواهد بود.

ولی نزدیکتر اینکه انسان بتواند بر کره‌ی مریخ بنشیند و آنجا را مطالعه کند. برای اینکه در آنجا آب پیدا کردند. از آبش استفاده کرده‌اند. ببیند که چیست. مطالعه کند و ببینند که آیا در آنجا یک زمانی زیست وجود داشته است یا نه.

اگر ممکن است از کشف علمی خودتان هم در زمینه‌ی ستاره‌های پرجرم بگویید که ناسا، مجلات، روزنامه‌های علمی فرانسوی درباره‌ی آن نوشتند

من اختر فیزیکدان نپاهشگاه پاریس هستم. از۱۹۸۰ تاکنون در اینجا مطالعه می‌کنم و به مدت هفت‌سال در ماموریت بودم در نپاهشگاه اروپایی که در شیلی وجود داشته است.

موضوع تخصصی من عبارت از مطالعه‌ی ستارگان پرجرم چگونه بوجود می‌آید. ستارگان انواع گوناگون دارند. یک نوع آن ستارگانی هستند که جرمشان تقریباً از ۱۰ برابر جرم خورشید بیشتر است. ما می‌دانیم ستارگان عادی مثل خورشید چگونه بوجود می‌آیند، ولی ستارگان پر جرم را نمی‌دانیم.

در سال‌های گذشته ما در زمینه‌ی تئوری و کار من در این زمینه است و نتیجه ای که به‌ دست آوردم در سال‌های گذشته با استفاده از تلسکوپ فضایی هابل بازتاب خوب و مثبتی نه تنها در بین اخترشناسان و اختر فیزیکدانان بلکه در سطح رسانه‌های عمومی داشته است و مقدار زیادی راجع به این صحبت کرده‌اند.

من و گروهی که اداره می‌کنم به دنبال تحقیق در این زمینه هستیم.

اشاره کردید که مرکز اخترشناسی اروپا در کشور اروپایی شیلی قرار دارد کمه شما ۷ سال در آنجا مطالعه و تحقیق می‌کردید. چرا شیلی انتخاب شده است؟

تمام کشورها فرانسه، آلمان، ایتالیا، انگلیس و همه برای خودشان مرکز‌های خاص خودشان را دارند ولی اروپا برای نپاهش‌های خودش از یک رصدخانه‌ی بزرگی که در۱۹۷۰ در شیلی ساخته است، استفاده می‌کند و تلسکوب‌ها آنجا هستند و ما برای نپاهش‌های خودمان بستگی به پروژه‌ای که هست به شیلی می‌رویم.

چرا در شیلی؟

به خاطر اینکه خصوصیت‌های جوی، هوایی و خصوصیت‌های جغرافیایی شیلی بسیار عالی است. سلسله جبال آند است که کوه‌های بسیار زیادی دارد و چیزی که خیلی جالب است در فاصله‌ی ۲۰ کیلومتری ساحل اقیانوس آرام است و نسیمی وجود دارد که این ابرهایی که وجود دارند را از بین می‌برد و همیشه هوا آنجا پاک و عالی است.

روزنامه ی لیبراسیون در گزارش و مقاله‌ای درباره‌ی شما تیتر زده است: نگاه یک ایرانی به ستاره‌ها

این مقاله‌ی لیبراسیون با واژه‌ی «پرسون» بازی کرده بود. پرسون یعنی نافذ و از یک طرف یعنی ایرانی. برای من بسیار جالب بود و من را بسیار خوشحال کرد. ولی من تصور می‌کنم، تعجب آور نیست به خاطر اینکه ایران یک پیشینه‌ بسیار پرباری در اخترشناسی دارد.

پیش از اسلام و بعد از اسلام با چهره‌هایی مثل خیام، خواجه نصیرالدین طوسی که اشخاص بسیار بزرگی بودند. اینها آن زمان تحت تاثیر اخترشناسی بطلمیوسی بودند که تصور می‌کردند زمین مرکز گیتی است و این با اخترشناسی که ما الان داریم کاملاً تفاوت دارد.

آنها در زمان خودشان با داده‌های زمانی خودشان آدم‌های بزرگی بودند که به پیشرفت اخترشناسی کمک بسیار زیادی کردند.

پرسش پایانی درباره‌ی ایران است. کشوری که پیشینه‌ی درخشانی درزمینه‌ی اخترشناسی داشته و دانشمندان بزرگی در این زمینه.
حالا بعد از سال‌ها سکوت قرار است که رصدخانه یا آنچه که شما واژه‌ی فارسی آن را استفاده می‌کنید نپاهشگاهی برای تحقیقات بسازند. نظر شما در این باره چیست؟

اقدام بسیار عالی است که اخترشناسان ایرانی به تلسکوپ‌هایی که بتوانند نپاهش و استفاده و پژوهش کنند دسترسی داشته باشند. این بسیار عالی است و سال‌هاست که این موضوع برقرار است.

آخرین خبری که من دارم این است که می‌خواهند قطر آیینه‌ی تلسکوب ۳ متر باشد ولی چیزی که بسیار مهم است این است که این تلسکوپ را کجا می‌گذارند. محلی که آن را قرار خواهند داد هنوز تعیین نشده و این بسیار مهم است.

شاید ۷۰ درصد اهمیت نپاهشگاه این باشد که این را کجا می‌گذارند، در چه ارتفاعی می‌گذارند. انتخاب جای تلسکوپ خودش مقوله‌ای است که بسیار وقت و مطالعه می‌خواهد.

من تصور می‌کنم که این بسیار عالی است و ایرانیان باید به یک تلسکوپی که بتواند کار و عمل کند دسترسی داشته باشند.

فقط داشتن تلسکوپ کافی نیست و باید دستگاه‌هایی پشت آن کار کند و علاوه بر این یک سازمانده وجود داشته باشد که همه بتوانند استفاده بکنند و در اختیار یک نفر دو نفر و یک گروه نباشد. جوانان بتوانند از این استفاده کنند.

چیزی که هست این که این تلسکوپ خواه‌ناخواه تلسکوپی خواهد بود به خاطر اینکه الان تلسکوپ‌ها بسیار بزرگتر خواهند بود. حتا تلسکوپ ۳ متری بیشتر به کار این می‌رود که جوانانت بیشتر بتوانند با آن تز بنویسند و یاد بگیرند چگونه استفاده می‌کنند و این باید بیشتر در اختیار اینگونه پروژهش‌ها قرار بگیرد.