همایش «بازگرداندن آثار تاریخی»

بیژن روحانی

آیا آثار تاریخی موجود در موزه‌های دنیا روزی به خاستگاه اصلی خود باز خواهند گشت؟ این سئوالی است که شرکت کنندگان در همایشی دو روزه که به تازگی در قاهره برگزار شد سعی کردند به آن پاسخ دهند.

مسئولان و کارشناسان میراث فرهنگی از شانزده کشور جهان روزهای هفتم و هشتم آوریل به دعوت شورای عالی آثار باستانی مصر گرد هم جمع شدند تا بر مبارزه با خروج غیر قانونی اموال تاریخی و فرهنگی تاکید کنند.

ایتالیا، چین، عراق، یونان، هند، اسپانیا، قبرس، مکیزیک، لیبی، سوریه و بولیوی از جمله کشورهای شرکت کننده در نشستی بودند که به ابتکار دولت مصر برگزار شد. زاهی حواس، مدیرکل آثار باستانی مصر در این نشست اعلام کرد بسیاری از موزه‌های دنیا منبع اصلی خرید آثار دزدی و قاچاق هستند و اگر این موزه‌ها خرید اموال قاچاق را متوقف کنند آنگاه دزدی آثار تاریخی کاهش خواهد یافت.

سنگ روزتا

مصر در سال‌های اخیر تلاش فراوانی را برای پس گرفتن بخشی از آثار تمدن باستانی خود به کار بسته و در این راه موفقیت‌های چشمگیری نیز داشته است. در ماه مارس گذشته مقامات مصری اعلام کردند مذاکرات آنها با بریتانیا به ثمر رسیده و بیست و پنج هزار شیء باستانی خود را از موزه‌های این کشور پس گرفته‌اند. در میان این اشیاء یک تبر سنگی دویست هزارساله نیز قرار دارد. اما مصر همچنان به دنبال پس گرفتن دو شیء بسیار ارزشمند دیگر است: سنگ روزتا و نیم‌تنه ملکه نفرتی‌تی.

سنگ روزتا که قدمت آن به سال ۱۹۶ پیش از میلادی باز می‌گردد، سنگی است که روی آن متنی واحد به سه صورت متفاوت با خط هیروگلیف، خط دیموطیقی و همچنین به یونانی کلاسیک نوشته شده و مقایسه این متن‌ها با یکدیگر کلید کشف رمز خط هیروگلیف شد. سنگ در سده هجدهم توسط ارتش فرانسه در مصر پیدا شد و سپس به انگلیسی‌ها داده شد و اکنون نیز در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.

لشکر کشی ناپلئون بناپارت به مصر به غیر از طبعات سیاسی و نظامی، فصل جدیدی را در مواجهه دنیای جدید با آثار باستانی گشود. بسیاری از آثار تاریخی مصر به فرانسه و سپس کشورهای دیگر منتقل شد و مطالعات مصرشناسی نیز از این زمان به بعد پا گرفت. اما اکنون مصری‌ها به دنبال پس گرفتن آثار خود هستند.

ناپلئون تنها آثار تاریخی مصر را مصادره نکرد، بلکه در سراسر اروپا هرجا که ارتش او به پیروزی‌هایی دست می‌یافت، آثار هنری و تاریخی مهم را به پاریس منتقل می‌کرد. ناپلئون برای انتخاب این آثار کمیته‌ی ویژه‌ای تشکیل داده بود. بخش بسیار مهمی از آثار هنری و فرهنگی ایتالیا نیز به موزه‌های فرانسه منتقل شد و این کشور هنوز نیز به دنبال پس گرفتن بخشی از این آثار است.

یونان نیز به دنبال پس گرفتن مرمرهای معبد پارتنون از موزه بریتانیاست

تصرف و انتقال غیرقانونی آثار تاریخی، هنری و فرهنگی پدیده‌ای است که در سده‌های طولانی و به خصوص به هنگام جنگ‌ها و مخاصمات مسلحانه رخ داده است. در جنگ جهانی دوم نیز آلمانی‌ها بخش مهمی از آثار هنری کشورهای تحت اشغال را مصادره کردند.

از این رو از دهه شصت میلادی تلاش‌های جهانی برای تنظیم معاهدات بین‌المللی آغاز شد. معاهداتی که بتواند تصرف و قاچاق آثار تاریخی را ممنوع و کشورها را وادار به پس دادن چنین آثاری کند.

در سال ۱۹۷۰ میلادی سازمان جهانی یونسکو معاهده‌ای را به منظور مقابله با قاچاق و انتقال غیرقانونی آثار و اموال فرهنگی و تاریخی ارائه کرد. تا فوریه سال ۲۰۱۰، صد و نوزده کشور جهان به این معاهده پیوسته و آن را امضاء کرده اند. ایران نیز در سال ۱۹۷۵ به این معاهده پیوست.

این معاهده گرچه اکنون برای کشورهای عضو آن لازم الاجراست و توانسته تا حدی جلو قاچاق و انتقال غیرقانونی آثار تاریخی را بگیرد و یا آثار قاچاق شده را به کشورهای اصلی بازگرداند، اما با این حال به طور کامل نتوانسته انتظار بسیاری از کشورها را برآورده سازد.

ناپلئون اسب‌های برنزی مشهور کلیسای سن مارک ونیز را با خود برد و ایتالیا آن را بعدها پس گرفت

این معاهده شامل اشیاء و آثاری که پیش از تاریخ ۱۹۷۰ از کشورها به طور غیرقانونی خارج شده باشند نمی‌شود. همچنین اشیایی که در حفاری‌های باستان‌شناسی توسط هیات‌های خارجی با توافق مقامات کشورهای مبداء از خواستگاه اصلی خود خارج شده اند شامل این معاهده نمی‌شوند.

به عنوان مثال بخش مهمی از آثار باستانی ایران مطابق قرادادی که در دوره قاجار با فرانسه وجود داشت از ایران خارج شد.

مطابق قرارداد ۱۹۰۰ که در زمان مظفرالدین شاه منعقد شده بود «حق کشف عتیقات در ممالک محروسه ایران» به دولت فرانسه واگذار شد و به این ترتیب آثار فراوانی به خصوص از شوش به موزه لوور منتقل شد.

گل نوشته‌های هخامنشی در دانشگاه شیکاگو

ایران در حال حاضر با چند پرونده مهم برای پس گرفتن بخشی از آثار تاریخی خود سر و کار دارد. یکی از مهم‌ترین پرونده‌های سال‌های اخیر، مربوط به الواح گلی پارسه (تخت جمشید) است که از سال‌های ۱۹۳۰ میلادی نزد موسسه شرقشناسی دانشگاه شیکاگو برای مطالعات علمی به امانت گذاشته شده است.

چندی پیش خانواده‌های قربانیان یک بمب گذاری از دادگاهی در آمریکا خواستند این گل نوشته‌ها را برای تامین غرامت آنان از دولت ایران حراج کند. این پرونده سیاسی هنوز به سرانجامی نرسیده است.

بخشی از سنگ‌نگاره‌ی یک سرباز هخامنشی که سال‌ها پیش از پارسه به سرقت رفته بود نیز جزو پرونده‌های مهم دیگر ایران در سال‌های اخیر است. این سنگ نگاره که بین سال‌های ۱۳۱۰ تا ۲۰ از ایران خارج شده بعدها در یک حراجی توسط یک فرانسوی خریداری شد.

بخشی از سنگ‌نگاره سرباز هخامنشی که در یک حراجی فروخته شد

مالک فرانسوی در سال ۲۰۰۵ آن را برای فروش به یک حراجی در لندن ارائه کرد. اما زمانی که مقامات ایرانی مطلع شدند برای پس گرفتن آن به دادگاه شکایت کردند. دادگاه در لندن با توجه به آن که شیء در فرانسه نگهداری می‌شد و در طول سی سال ادعای مالکیتی در مورد آن ثبت نشده بود و همچنین زمان خروجش پیش از سال ۱۹۷۰ بود به نفع مالک فرانسوی رای داد. پس از آن این شیء باستانی در یک حراجی اینترنتی به شخص ناشناسی فروخته شد و ایران همچنان به دنبال آن است تا با مشخص شدن مالک جدید پرونده دیگری را برای پس گرفتن این سرباز هخامنشی تشکیل دهد.

در نشست مصر که ایران در آن حضور نداشت، قرار شد کشورها فهرستی از مهمترین آثار خود را که در خارج از مرزهایشان نگهداری می شود تهیه و به موزه های دنیا و مجامع بین المللی مانند یونسکو ارائه کنند، تا شاید مذاکرات بعدی بتواند راهگشای بازگرداندن این آثار شود.