سرنوشت نامعلوم گِل‌نوشته‌های هخامنشی و جام طلایی

بیژن روحانی

روزهای گذشته، روزهایی خبرساز برای میراث فرهنگی و به خصوص برای آثار دوره هخامنشی بوده است. غیر از تخریب عمدی کتیبه جزیره خارک که بسیاری آن را با توجه به حفاظت‌شده بودن این منطقه عجیب توصیف کرده‌اند، خبرهای دیگری نیز در این حوزه، نگرانی‌ها و هم‌چنین پرسش‌های متفاوتی را برانگیخته است.

بار دیگر دادگاه گِل‌نوشته‌ها
گِل‌نوشته‌های هخامنشی در دانشگاه شیکاگو دوباره در معرض خطر مصادره شدن قرار گرفت. روز پنجشنبه گذشته، خبرگزاری رویترز از شیکاگو گزارش داد که خانواده قربانیان بمب‌گذاری در مرکز تفنگ‌داران آمریکایی در بیروت که پیش از این، ایران را متهم به دخالت در آن عملیات کرده بودند، با تکرار دادخواست خود از دادگاهی در آمریکا خواستند که گِل‌نوشته‌های هخامنشی را به نفع آنان مصادره کند.

خانواده قربانیان این انفجار که ۲۵ سال پیش در لبنان به وقوع پیوسته، درخواست ۲.۷ میلیارد دلار غرامت کرده‌اند و می‌گویند با مصادره الواح گِلی ایرانی که نزد مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو به امانت گذاشته شده، می‌توانند غرامت خود را تأمین کنند.

پیش از این نیز در سال 2003 گروهی دیگر از خانواده قربانیان انفجاری در شهر بیت‌المقدس، درخواست غرامتی را به دادگاه فدرال در آمریکا تسلیم کرده بودند و خواستار تأمین آن از طریق مصادره اموال تاریخی-فرهنگی ایران در دانشگاه شیکاگو شده بودند.

دولت ایران پیش از این اعلام کرده بود که صلاحیت این دادگاه را به رسمیت نمی‌شناسد و در آن حضور نخواهد یافت؛ اما دانشگاه شیکاگو طی مکاتباتی با مقامات ایرانی اعلام کرد که از حق مالکیت ایران در دادگاه دفاع خواهد کرد و پس از این مکاتبات وکیلی آمریکایی برای احقاق حقوق ایران در دادگاه تعیین شد.

نمونه‌ای از گِل‌نوشته‌های هخامنشی، عکس مرتضی نیکوبذل، منبع رویترز

الواح گلی ایرانی که متعلق به دوران هخامنشی است، حدود ۷۰ سال پیش و با توافق دولت ایران برای انجام مطالعات در مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو به امانت گذاشته شد.

تعداد این گِل‌نوشته‌ها بالغ بر ۳۰ هزار عدد است. روی این گِل‌نوشته‌ها که از پارسه یا تخت جمشید به دست آمده است، به زبان ایلامی و با خط میخی، اطلاعاتی در مورد دستمزد کارگران، نحوه پرداخت آن و زندگی روزمره آنان درج شده است.

از این تعداد تا کنون در حدود پنج هزار گِل‌نوشته، خوانده و ترجمه شده است و تعداد زیادی هم‌چنان در انتظار مطالعات بیشتر به سر می‌برد. در حدود ۳۰۰ عدد از این الواح پیش از این به ایران برگردانده شده بود.

درخواست پرداخت غرامت از طریق مصادره گِل‌نوشته‌های تخت جمشید در حالی است که طبق معاهدات بین‌المللی یونسکو که ایران و ایالات متحده آمریکا هر دو از امضاکنندگان آن‌ها هستند، اموال فرهنگی نمی‌تواند بابت تأمین غرامت مصادره شده یا به حراج گذاشته شود. دانشگاه شیکاگو نیز که محل امانت و نگهداری این گِل‌نوشته‌هاست، تا کنون از حق مالکیت ایران دفاع کرده و با رأی دادگاه به مخالفت برخاسته است.

با این حال در ژانویه گذشته ایالات متحده آمریکا، قانونی را به تصویب رساند که طبق آن اموال و دارایی کشورهایی را که خود حامی تروریسم معرفی می‌کند، دیگر مشمول مصونیت قضایی در دعاوی حقوقی نیستند.

طبق گزارش خبرگزاری رویترز وکیل یک گروه از این شاکیان به تازگی اعلام کرد که اگر ما بتوانیم در دادگاه برنده شویم و این اموال تاریخی را به دست آوریم، آن‌گاه تنها کاری که ایران باید انجام دهد، آن است که از محل درآمدهای نفتی خود، مبلغ تعیین‌شده را در ازای این اموال به موکلان من پرداخت کند.

بسیاری از کارشناسان حقوقی دشواری این پرونده را با پرونده مرمرهای آکروپولیس آتن که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود، مقایسه کرده‌اند. به اعتقاد بسیاری پیچیدگی پرونده گِل‌نوشته‌های هخامنشی و مغایرت مصادره اموال فرهنگی با معاهدات یونسکو، باعث می‌شود صدور رأی نهایی به طول بینجامد.

جام منسوب به دوران هخامنشی، منبع حراجی دوک

جامی پر از سؤال
خبر دیگری که این روزها بسیار مورد توجه قرار گرفته است، ماجرای به حراج گذاشته شدن یک جام طلایی هخامنشی در حراجی دوک در بریتانیاست. جان وبر، صاحب این جام طلایی ادعا کرده است که آن را پدربزرگش که در کار خرید و فروش اشیاء اسقاط فلزی بوده، برای او به ارث گذاشته و او تا چندی قبل وجود جام را فراموش کرده بود.

او مدعی است سال گذشته آن را در گوشه خانه خود پیدا کرده و برای آزمایش به موزه بریتانیا فرستاده است. در شرحی مختصری که در کاتالوگ حراجی دوک آمده این نظر آزمایشگاه دانشگاه آکسفورد منعکس شده است که روش ساخت و ترکیب طلای این جام با طلاکاری‌های هخامنشی مطابقت دارد.

اما از سوی دیگر به این نکته نیز اشاره شده است که حضور عنصر کادمیوم می‌تواند تعلق این جام را به دوران هخامنشی با پرسش مواجه کند. زیرا در این صورت احتمال آن که طلای موجود در فلز جام، طلای تصفیه شده باشد، زیاد است و در این صورت ممکن است قدمت جام به دورانی بعد از دوران هخامنشی برسد.

تصویر جام از پهلو

جام از یک قطعه فلز یک پارچه تشکیل شده و بر هر دو سمت آن، سردیس دو انسان وجود دارد که از پشت سر به هم چسبیده‌اند و روی پیشانی آن‌ها دو مار حلقه زده است.

کاتالوگ حراجی، نقوش جام را شبیه ژانوس توصیف کرده است؛ اما ژانوس در حقیقت یکی از خدایان اساطیری روم باستان است و ارتباطی با اساطیر ایرانی ندارد.

با این حال باید به این نکته نیز توجه کرد که در نقوش مربوط به ژانوس، سردیس دو مرد که از پشت سر به هم چسبیده‌اند، تصویر شده است؛ در حالی که جام طلایی منسوب به هخامنشی چهره‌هایی را که بیشتر حالت زنانه دارند، به نمایش می‌گذارد.

در مطلبی دیگر در روزنامه گاردین به این مطلب اشاره شده که گرچه ژانوس در میان اساطیر هخامنشی جایگاه و سابقه‌ای ندارد، اما ساختن جام‌هایی با سر‌های برجسته در هنر هخامنشی سابقه داشته است.

ژانوس، از خدایان روم باستان

با این حال مرادی غیاث‌آبادی، پژوهشگر ایرانی در وب‌سایت شخصی خود، اصالت جام را معتبر ندانسته و دلایلی را به عنوان تقلبی بودن یا نوساخته بودن آن ذکر کرده است. از جمله آن که حالت موها و چهره‌ی این سردیس و هم‌چنین حضور مار حلقه‌زده بر پیشانی را متعلق به هنر هخامنشی نمی‌داند و از برخی جهات جام را تقلید ناشیانه‌ای از یکی از سردیس‌های لاجوردی هخامنشی ذکر کرده است.

در عین حال روزنامه گاردین به نقل از دیویس کیمبل، باستان‌شناس آمریکایی، که او نیز تنها عکس‌های منتشر شده از جام را دیده، می‌نویسد که مارهای حلقه‌زده روی پیشانی، خصوصیت هنر مناطق شرقی ایران را دارند.

جام طلایی منسوب به هخامنشی تا کنون پرسش‌های فراوانی را برانگیخته است. آیا در این مورد با یک شیء تقلبی روبه‌رو هستیم یا با یک نمونه کمتر شناخته‌شده از هنر دوران هخامنشی که می‌تواند در ساخت آن مهارت کمتری به کار رفته باشد و یا از هنر رسمی تبعیت نکرده باشد؟

در هر حال بدون بررسی دقیق و از نزدیک این جام توسط متخصصان، نمی‌توان پاسخ این پرسش‌ها را داد. جام قرار است در هفته آینده در حراج دوک در بریتانیا به فروش گذاشته شود.