«آشیانه پرنده»ی پکن

بیژن روحانی

روز هشتم آگوست برابر با هجدهم امرداد، بازی‌های المپیک پکن یا بیجینگ در چین آغاز خواهد شد. بازی‌هایی که در آن بیش از ده هزار و پانصد نفر ورزشکار در رشته‌های گوناگون ورزشی با هم به رقابت می‌پردازند. بیجینگ نام اصلی و چینی شهر پکن، پایتخت جمهوری خلق چین است.

رویدادهای بزرگ ورزشی، علاوه بر تاثیرات گسترده اجتماعی و اقتصادی، اغلب فرصتی را برای خلق طرح‌های بزرگ معماری نیز فراهم می‌کند. به خصوص آن‌که المپیک‌های ورزشی به محلی برای معرفی توانایی‌ و نمایش قابلیت‌های کشور برگزار کننده نیز تبدیل می‌شود.

مجموعه‌های المپیک با دربرداشتن ورزشگاه‌های متعدد برای رشته‌های مختلف ورزشی و همچنین محل اسکان و استقرار ورزشکاران، هیات‌های همراه و خبرنگاران جزو پروژه‌های ملی کشورهای برگزار کننده قرار گرفته و بسیاری از شرکت‌های بزرگ معماری و ساختمانی برای طراحی و اجرای این ورزشگاه‌ها با یکدیگر به رقابت می‌پردازند.

ورزشگاه المپیک مونیخ

مجموعه‌هایی که به دلیل سرمایه‌گذاری هنگفت، معمولاً سال‌ها پس از افتتاح نیز همواره به عنوان مهم‌ترین مجموعه‌های ورزشی شهر یا حتا کشور برگزار کننده مراسم باقی می‌مانند.

بسیاری از این ورزشگاه‌ها به هنگام افتتاح دربردارنده دست‌آوردهایی جدید در زمینه طراحی معماری یا مهندسی دوران خود بوده‌اند.

به عنوان مثال ورزشگاه المپیک مونیخ که برای بازی‌های سال ۱۹۷۲ احداث شد، انقلابی در زمینه معماری و مهندسی به حساب می‌آمد. در این ورزشگاه، از کابل‌های فولادی در مقیاس بزرگ برای معلق نگاه‌داشتن پوشش و سایبان اکریلیک روی جایگاه تماشاگران استفاده شد که در نهایت برآمدگی‌های قله مانندی را ایجاد می‌کرد و به نوعی به کوهستان‌های آلپ نیز اشاره داشت.

ورزشگاه جدید آلمان‌ها در دهه هفتاد، با معماری نوین خود سعی داشت چهره‌ای جدید از آلمان را بر خلاف بازی‌های المپیک سال ۱۹۳۶ در زمان آلمان نازی به نمایش بگذارد.

در برخی کشورها، یا به دلیل وجود ورزشگاه‌های بزرگ از قبل و یا به دلایل اقتصادی، هنگام برگزاری بازی‌های المپیک از همان امکانات و تاسیسات موجود استفاده شده و تنها به نوسازی و تجهیز آن‌ها اقدام می‌کنند. ورزشگاه المپیک ۲۰۰۴ آتن، در حقیقت در سال ۱۹۸۲ افتتاح شده بود.

لانه پرنده

اما کشور چین که در سال‌های اخیر رشد اقتصادی حیرت انگیزی داشته است، بازی‌های المپیک را میدانی برای نشان دادن توانایی‌های متعدد خود می‌بیند. به همین دلیل ورزشگاه المپیک بیجینگ یا پکن برای بازی‌های تابستانی سال ۲۰۰۸ طراحی و ساخته شد.

در سال ۲۰۰۲ میلادی، دولت چین برای طراحی این ورزشگاه بزرگ یک مسابقه بین‌المللی برگزار کرد که دفتر معماری هرتزوگ و دمورن برنده آن مسابقه شد. این دفتر که نام خود را از دو معمار سوییسی موسس آن، ژاک هرتزوگ (Jacques Herzog) و پیر دمورن (Pierre de Meuron) گرفته پیش از این ‌نیز طراحی ورزشگاه فوتبال جدیدی در شهر مونیخ را به نام ورزشگاه آلیانس (Allianz Arena) برعهده داشته است.

این دفتر در سال ۲۰۰۱ میلادی توانسته بود برنده جایزه پریتزکر، از معتبرترین جوایز بین‌المللی معماری شود. این گروه برای طرح ورزشگاه پکن با یک گروه چینی نیز همکاری کرده و همچنین یکی از سرشناس‌ترین هنرمندان چینی معاصر به نام آی وی وی (Ai Weiwei) نیز به عنوان مشاور هنری طرح در کنار آن‌ها بوده‌است.

مکعب آبی

ورزشگاه ملی بیجینگ به دلیل شکل ظاهری‌اش، به لانه یا آشیانه پرنده هم معروف شده است. این شکل حاصل به نمایش گذاشته شدن ساختار یا سازه ورزشگاه است. عناصر مختلف سازه‌ای که با اتصال به یکدیگر کل ساختمان را برپا نگه‌ می‌دارند شبکه‌ای را تشکیل می‌دهند که از دور شبیه به لانه یا آشیانه یک پرنده است.

بنابراین آن‌چه در نما یا ظاهر ساختمان دیده می‌شود، نمایش کامل و خالصی است از ساختار یا سازه آن. به این ترتیب شبکه‌های درهم تنیده ورزشگاه هم نقش سازه‌ای دارند و هم نما و ظاهر کار را شکل می‌دهند. ضمن آن‌که پلکان‌ها، دیوارها و سقف نیز همانند کلیتی یکپارچه به نظر می‌آیند. در طرح این ساختمان سعی شده تا شکل و عملکرد به یک ترکیب واحد دست پیدا کنند. بیش از چهل و چهار هزار تن فولاد در ساخت این ساختمان عظیم به کار رفته است.

بازدید کننده یا تماشگر می‌تواند در اطراف ساختمان حرکت کند و از میان شبکه فضایی این سازه عظیم پا به درون آن بگذارد. البته هرجا که لازم بوده، فضاهای ایجاد شده میان سازه ورزشگاه با بالشتک‌های بادی پرشده است.

به این ترتیب وزش باد، نور خورشید و به طور کلی عوامل آب و هوایی تحت کنترل در‌آمده‌اند. هم‌چنین این بالشتک‌های شفاف بر اثر نورپردازی‌های متفاوت در شب به رنگ‌های گوناگونی دیده می‌شوند.

این بالشتک‌های شفاف پلاستیکی در سقف ورزشگاه نیز به عنوان مانعی برابر باران و همچنین پرتوهای مضر خورشیدی عمل می‌کنند. البته سقف متحرک ورزشگاه نیز قابلیت‌های متنوعی به آن می‌بخشد: با بسته شدن کامل سقف، ورزشگاه به یک میدان سرپوشیده تبدیل می‌شود.

داخل لانه پرنده

تا حد ممکن سعی شده طرح ورزشگاه به الگوهای «معماری سبز» یا معماری سازگار با محیط زیست وفادار باشد. بنابراین ورزشگاه به سیستم جمع آوری و استفاده مجدد از آب باران مجهز شده است و همچنین سقف شفاف آن نیز اجازه استفاده از نورخورشید را می‌دهد.

ورزشگاه ظرفیت نود و یک هزار نفر را دارد گرچه پس از انجام بازی‌های المپیک از ظرفیت آن کاسته خواهد شد و تعدادی از جایگاه‌های و صندلی‌های موقت جمع آوری می‌شوند. هزینه احداث ورزشگاه در حدود پانصد میلیون دلار بوده و عملیات آن در ماه‌های گذشته به پایان رسیده‌است. ورزشگاه را در زمینی به مساحت دویست و پنجاه و هشت هزار متر مربع ساخته‌اند.

مراسم افتتاحیه ورزشگاه پکن

اما در همین مجموعه المپیک و در کنار «آشیانه پرنده» که جایگاه جشن‌های آغاز و پایان المپیک خواهد بود، ساختمان بسیار جالب توجه دیگری برای شنا و ورزش‌های آبی ساخته شده که به «مکعب آبی» یا «ساختمان حباب‌ها» معروف شده است.

ساختمان یک مکعب ساده است که از کنار هم قرارگرفتن بالشتک‌هایی به شکل حباب‌ صابون در داخل قاب‌ها و ساختارهای فلزی به وجود آمده است. این حباب‌ها در فضای داخلی خود فضایی شبیه گلخانه را به‌وجود می‌آورند که به مدد سیستم جذب و تنظیم گرمایش می‌توانند انرژی لازم برای گرم کردن آب استخرها و فضای داخلی را فراهم کرده و به این ترتیب از نظر مصرف انرژی نیز صرفه‌جویی صورت گیرد. جنس حباب‌ها همانند بالشتک‌های «لانه پرنده» از نوعی پلمیر است.

اما المپیک بیجینگ که به یکی از سیاسی‌ترین بازی‌های ورزشی سال‌های اخیر تبدیل شده، برای معماران این ورزشگاه نیز حاشیه‌هایی به همراه داشته و در مطبوعات از آن‌ها به طور مستقیم علت همکاری با دولت چین سوال شده است.

لانه پرنده و مکعب آبی در کنار یکدیگر

ژاک هرتزوگ در پاسخ به یکی از این انتقادات می‌گوید: «اعتقاد ندارم که معماری در این وضعیت بغرنج سیاسی و اجتماعی نقش قاطع و تصمیم‌گیرنده‌ای داشته باشد. به عقیده من به جای متهم کردن و یا خودداری از اجرای پروژه در کشورهای "غیر دمکراتیک" باید با آن‌ها وارد ارتباط شد و پروژه‌های زیادی را آن‌جا اجرا کرد به این امید که عاملی برای تحولات بعدی باشند.

پروژه ما یک مکان عمومی بزرگ است که قابلیت گردهم آوردن هزاران هزار نفر را دارد. امری که چندان خوشایند دولت‌هایی که می‌خواهند همه چیز را تحت کنترل داشته باشند نیست»¹

با این حال اقدامات وسیع ساختمانی در بیجینگ از جنبه دیگر نیز با انتقاداتی روبه رو شده و برخی معماران چینی آن را به زمین مسابقه‌ای برای معماران خارجی تشبیه کرده‌اند که شناختی از فرهنگ و سنت‌های معماری چینی ندارند و بدون توجه به آن، ایده‌های خود را به آزمایش می‌گذارند. گرچه مخالفان و موافقان این پروژه‌های بزرگ هر دو به استثنایی بودن این ساختمان‌ها اذعان دارند.

1- Ideare un cavallo di Troia, La Repubblica delle donne, 12 Luglio 2008, pp.44-48.