سنگر در پناه تیسفون

بيژن روحانی

در دو گفتار گذشته و به مناسبت پنجمین سالگرد حمله نیروهای ائتلاف به عراق و سقوط حکومت صدام حسین، به استفاده‌های تبلیغاتی از میراث فرهنگی عراق در دوران صدام اشاراتی کردیم. در این بخش، میراث فرهنگی عراق را در زمان تهاجم و آسیب‌های وارد بر آن بررسی خواهیم کرد.

از سال ۱۳۵۹ خورشیدی یا ۱۹۸۰ میلادی، عراق وارد سلسله‌ای از جنگ‌ها شد که گرچه با فواصل زمانی نبست به یکدیگر رخ دادند، اما هرکدام خسارات جبران‌ناپذیری را به میراث فرهنگی این کشور وارد کردند.

با این حال اطلاعات ما از خسارت‌های ‌آخرین جنگ در عراق،‌ بیشتر از دو جنگ قبلی و بیشتر از جنگ با ایران است. این در حالی است که از طرف دیگر و در ایران نیز، جز یک کتاب، پژوهش دیگری در مورد جنگ هشت ساله با عراق و تاثیر مخرب آن بر آثار تاریخی و فرهنگی ایران صورت نگرفته است.¹

استقرار ماشین‌های نظامی عراق در مجموعه تیسفون/ منبع Global Security

شاید بتوان یکی از دلایل وجود اطلاعات بیشتر از جنگ اخیر را در گسترده شدن حضور و تاثیر رسانه‌ها دانست. گرچه گستردگی آسیب‌ها نیز یکی از دلایل مهم جلب توجه عمومی به این موضوع بوده است.

تیسفون، پارکینگ ماشین‌های جنگی

در این سال‌ها دو تصویر کلیدی که بارها و بارها از رسانه‌های مختلف پخش شده‌اند، به عنوان نمادی برای آسیب‌های انسانی وارد بر میراث فرهنگی در آمده‌اند. اولی اگر تخریب بودای بامیان باشد، دومی غارت موزه بغداد است.

استقرار ماشین‌های نظامی عراق در مجموعه تیسفون/ منبع Global Security

اما تهدید محوطه‌های باستانی عراق پیش از آغاز جنگ، شروع شده بود، پیش از آن که حتا گلوله‌ای شلیک شود. دوم آوریل سال ۲۰۰۳ سرفرماندهی نیروهای استرالیا گزارش داد که عراق از آثار تاریخی و محوطه های شناخته شده باستانی سوء‌استفاده نظامی کرده است. (منبع: AAP General News [Australia]April 2, 2003 ).

‌اشاره مشخص این گزارش به پنهان کردن تعدادی از ادوات و خودروهای نظامی ‌پیش از آغاز نبردها در محوطه تاق کسرا در تیسفون بود. سرفرماندهی نیروهای استرالیا برای اثبات این ادعا با انتشار عکس‌هایی هوایی از محوطه تاق کسرا و تیسفون در سی و پنج کیلومتری بغداد، ستونی از ماشین‌های زرهی را که در فاصله میان موزه‌‌ی مجموعه و تاق کسرا ردیف شده بودند، به مطبوعات نشان داد. در عکس هوایی به وضوح علامت و نشان معاهده بین المللی لاهه در حفاظت از آثار تاریخی به هنگام جنگ مشخص بود.

هواپیماهای عراقی در کنار زیگورات اور/ منبع Global Security

نصب علامت ويژه این معاهده در محوطه‌ها و ساختمان‌های تاریخی به این معناست که این منطقه تحت حفاظت معاهده لاهه است و باید از تعرض مصون بماند. اما در برخی موارد از این سپر حقوقی به منظور پنهان کردن فعالیت‌های نظامی سوء‌استفاده می‌شود.

تاق کسرا در چنان‌ وضعیت لرزان و آسیب‌پذیری بود که با انفجار بمبی در نزدیکی آن، به طور حتم بخش‌هایی از آن‌ فرو م‌ریخت. وضعیت این تاق، چنان نامطلوب بود که سرپرست حفاظت آن،‌ به فرانس‌پرس اعلام کرده بود به بازدید‌کنندگان توصیه شده، از ایستادن زیر آن خودداری کنند. زیرا هر لحظه احتمال فروریختنش وجود دارد.

تاق کسرا را بزرگترین تاق خشتی جهان لقب داده‌اند که بخشی از کاخ پادشاهان ساسانی است. تاق کسرا در شهر تیسفون ساخته شده که‌ روزگاری پیش از امپراتوری ساسانی، شهری اشکانی یا پارتی و محل اقامت زمستانی پادشاهان اشکانی بوده است.

زیگورات اور در توفان صحرا

تانک‌های آمریکایی در زیگورات اور

اما این بار اولی نبود که گزارش‌هایی مبنی بر استفاده نظامی از محوطه‌های باستانی عراق منتشر می‌شد. پیش از این و در جریان جنگ اول خلیج فارس در دهه نود میلادی، گزارش ها و عکس های منتشر شده از سوی سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) حاکی از قرار دادن یا پارک کردن هواپیماهای نظامی در مجاورت زیگورات اور در عراق بودند.

در این عکس‌ها، دو هواپیما درست در کنار پلکان اصلی زیگورات چهار هزار ساله اور قرار گرفته‌اند. زیگورات اور مربوط به دوران سومری‌ها و از بزرگترین و سالم‌ترین انواع این معابد میانرودانی است.

با این حال زیگورات اور، در یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان که آن را زادگاه ابراهیم پیامبر نیز می‌دانند، پس از حمله نظامی و سقوط حکومت صدام نیز مصون از استفاده‌های نظامی باقی نماند.

سربازان آمریکایی در زیگورات اور

پس از ورود نیروهای ائتلاف به عراق، محوطه باستانی اور محل استقرار تفنگداران آمریکایی شد. عکس‌هایی از این محوطه نشان‌دهنده حضور تانک‌ها، نفربرها و دیگر ادوات نظامی آمریکا در آن است. در عکس‌های دیگری سربازان ‌آمریکایی روی پلکان اصلی زیگورات به خط شده‌اند.
این در حالی است که معاهده بین‌المللی لاهه به سال ۱۹۵۴ حضور نیروهای نظامی و تجهیزات آنان را در محوطه‌های فرهنگی و تاریخی ممنوع ساخته است. (+)

تاق کسرا

منع حضور نیروها و تجهیزات نظامی در محوطه های تاریخی، فرهنگی، هنری و مذهبی نه تنها به خاطر خسارات ناشی از حضور این نیروها بلکه دلیل دیگر آن جلوگیری از تحریک طرف مقابل برای حمله به این نیروها و در نتیجه آسیب دیدن این اماکن است.

با این حال پیچیدگی وضعیت میراث فرهنگی عراق به هنگام حمله و همچنین پس از آن، چندان زیاد است که نمی‌توان عوامل مختلف را نادیده گرفت. در بسیاری از محوطه‌ها، عدم وجود مراقبت‌های ويژه انتظامی باعث غارت و خسارت‌های جبران‌ناپذیری به آثار چندهزار ساله شد.

غارت آثار تاریخی عراق، برای مدت‌ها خون تازه ای در رگهای بازار قاچاق عتیقه در سراسر جهان تزریق کرد.³

جای گلوله بر زیگورات اور

همچنین خسارت ناشی از حضور نیروهای چند ملیتی و نحوه رفتار آنان با میراث فرهنگی عراق نیز به هیچ عنوان نباید از نظر دور بماند.

در این مورد در گفتار آینده بحث را ادامه خواهیم داد.

در همین زمینه:
صدام و میراث فرهنگی در عراق (بخش اول)

صدام و شخصیت‌های تاریخی (بخش دوم)

1. موسوی، احمد، میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۷۰.
2. معاهده بین‌المللی لاهه به سال ۱۹۵۴

3. Rothfield, Lawrence, Antiquities under Siege: Cultural Heritage Protection after the Iraq War, AltaMira Press, 2008.