مار سرخ گرگان، دیوار دفاعی ایرانیان باستان

بيژن روحانی

روی جلد مجله Current World Archaeology، عکس هوایی از دیوار گرگان

به تازگی و با انتشار یافته هایی جدید از دیوار دفاعی گرگان، نام این سازه تاریخی در محافل باستانی شناس جهان مطرح و توجه به آن افزوده شده است. دیوار گرگان، یکی از طولانی ترین دیوارهای جهان، که به مار سرخ نیز معروف است، قدمتش بنابر مطالعات هیئت های باستان شناسی به دوران ساسانی می رسد. این دیوار از آن رو به "مار سرخ" معروف شده که در ساخت هسته مرکزی و قسمت های میانی آن آجرهای سرخ رنگ به کار رفته است.

با این حال شهرت این دیوار حتا در میان متخصصان نیز بسیار کمتر از دیوارهای مشابه خود، یعنی دیوار چین و دیوار آدریان ساخته امپراتور روم است، گرچه مار سرخ گرگان از دیوار آدریان طولانی تر است.

مطالعات جدید بر دیوار گرگان توسط هیئتی مرکب از باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه های ادینبورگ و دورهام صورت گرفته است. بنابر تحقیقات جدید که بخشی از آن درآخرین شماره فوریه- مارس مجله Current World Archaeology [+] منتشر شده ،باستان شناسان توانسته اند این نکته را به اثبات برسانند که توان مهندسی ایرانیان برابر یا حتا پیشتر از توان مهندسی امپراتوری روم در ساختن سازه های دفاعی بوده است.


بخشی که در حال حاضر مطالعات باستان شناسان بر آن متمرکز است از حوالی گومیشان و آق قلعه در استان گلستان آغاز شده و به طرف شرق تا ارتفاعات پیش کمر می رود و طول آن حداقل ١٩٥ کیلومتر است.

با این حال عده ای طول واقعی آن را بیش از میزان باقی مانده برآورد می کنند و احتمال می دهند این دیوار از کوه های البرز مرکزی نیز فراتر می رفته است. دیواری که برای محفاظت مناطق داخلی ایران در برابر هجوم اقوام آسیای میانه ساخته شده است.

خط سیر دیوار از ارتفاعات شرقی تا گومیشان و کرانه ساحلی، منبع همان

در طول این بخش از دیوار بیش از ٣٠ دژ دفاعی وجود دارد که محل استقرار سربازان بوده است. ابعاد دژها از ١٢٠ در ١٢٠ متر تا ٢٤٠ در ٣٠٠ متر متغییر اند.

جوی یا کانال انتقالی آبی به عمق ٥ متر که در سراسر دیوار امتداد داشته، آب را به نقاط مختف آن می رسانده است.

در سال ١٣١٦ خورشیدی، اریک اشمیت خلبانی آمریکایی که با هواپیمای خود از نقاط باستانی ایران عکاسی می کرد، در منطقه گرگان متوجه وجود دیوار قرمز رنگی شد که از سمت دریا به طرف کوه های پیش کمر می رود.

عکس برداری های او اسناد مهمی را برای باستان شناسان بعدی برجای گذاشت. در سال ١٣٥٠، محمد یوسف کیانی باستان شناس ایرانی با انجام مطالعاتی طول دیوار را در حدود ١٧٥ کیلومتر برآورد کرد.

پیش از آغاز تحقیقات علمی برخی ساخت این دیوار را به اسکندر مقدونی نسبت می دادند، برخی دیگر آن را متعلق به زمان کوروش هخامنشی و یا دوران اشکانی می دانستند. از این دیوار در برخی متون به سد سکندر و سد نوشیروان نیز نام برده شده است.

باستان شناسان می گویند در ساخت این دیوار عظیم ده ها میلیون قالب آجر به کار رفته است. آنها شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته اند که نشان دهنده یک پروژه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است.

طبق برآوردها سی هزار سرباز می توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال های بر جای مانده در کوره های آجرپزی، نشان دادند که قدمت دیوار به قرن های پنج و ششم میلادی می رسد.

با تخمین قدمت دیوار، اکنون راحت تر می شود به دلیل اصلی ساخته شدن آن پی برد: پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و سایر اقوام شمالی رو به رو بودند. بنابراین دیوار می توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.

کاوش زیر آب های خلیج گرگان، منبع همان

پیروز پادشاه ساسانی در سال های ٤٥٩ تا ٤٨٤ میلادی زمانی که با هون های سفید نبرد می کرد مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده است بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محفاظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون ها، این دیوار را ساخته است.

تحقیقات بر یکی از دژها یا سربازخانه های این دیوار دفاعی نشان داده که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده و نشانه هایی از حضور سربازان در آن دیده می شود ولی بعد از آن به عللی متروک شده است. از جمله دلایل متروک شدن این تاسیسات دفاعی می تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس و یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.

در زمان احداث "مار سرخ" سطح آب دریای مازندران پایین تر از سطح کنونی آن بوده بنابراین محتمل است برخی از قسمت های این دیوار دفاعی اکنون زیر آب فرو رفته باشد. کاوش های سال ٢٠٠٧ میلادی زیر آب های خلیج گرگان بخش هایی از دیواری به نام دیوار "تمیشه" را آشکار کرد که گمان می رود در نقطه ای به دیوار گرگان متصل می شده است. حدسیاتی نیز در این مورد وجود دارد که بخش های زیر آب دریا، قسمت هایی از یک پادگان بزرگ یا حتا بندری ساسانی باشند. گرچه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری صورت پذیرد.

امپراتوری ساسانی، زمانی که امپراتوری بیزانس با فشارهای خارجی رو به رو بود و امپراتوری روم غربی نیز رو به زوال می رفت، توانست با گردآوری نیروی انسانی فراوان و به کارگیری توان مهندسی، سازه ای دفاعی را همراه با دژهای متعددی برپا کند که در غرب نیز مشابه آن وجود ندارد.