رادیو زمانه

تاریخ انتشار مطلب: ۲۶ تیر ۱۳۸۹

مار سرخ گرگان، دیوار دفاعی ایرانیان باستان

بيژن روحانی
rohani@radiozamaneh.com


روی جلد مجله Current World Archaeology، عکس هوایی از دیوار گرگان

به تازگی و با انتشار یافته هایی جدید از دیوار دفاعی گرگان، نام این سازه تاریخی در محافل باستانی شناس جهان مطرح و توجه به آن افزوده شده است. دیوار گرگان، یکی از طولانی ترین دیوارهای جهان، که به مار سرخ نیز معروف است، قدمتش بنابر مطالعات هیئت های باستان شناسی به دوران ساسانی می رسد. این دیوار از آن رو به "مار سرخ" معروف شده که در ساخت هسته مرکزی و قسمت های میانی آن آجرهای سرخ رنگ به کار رفته است.

Download it Here!

با این حال شهرت این دیوار حتا در میان متخصصان نیز بسیار کمتر از دیوارهای مشابه خود، یعنی دیوار چین و دیوار آدریان ساخته امپراتور روم است، گرچه مار سرخ گرگان از دیوار آدریان طولانی تر است.

مطالعات جدید بر دیوار گرگان توسط هیئتی مرکب از باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه های ادینبورگ و دورهام صورت گرفته است. بنابر تحقیقات جدید که بخشی از آن درآخرین شماره فوریه- مارس مجله Current World Archaeology [+] منتشر شده ،باستان شناسان توانسته اند این نکته را به اثبات برسانند که توان مهندسی ایرانیان برابر یا حتا پیشتر از توان مهندسی امپراتوری روم در ساختن سازه های دفاعی بوده است.


بخشی که در حال حاضر مطالعات باستان شناسان بر آن متمرکز است از حوالی گومیشان و آق قلعه در استان گلستان آغاز شده و به طرف شرق تا ارتفاعات پیش کمر می رود و طول آن حداقل ١٩٥ کیلومتر است.

با این حال عده ای طول واقعی آن را بیش از میزان باقی مانده برآورد می کنند و احتمال می دهند این دیوار از کوه های البرز مرکزی نیز فراتر می رفته است. دیواری که برای محفاظت مناطق داخلی ایران در برابر هجوم اقوام آسیای میانه ساخته شده است.


خط سیر دیوار از ارتفاعات شرقی تا گومیشان و کرانه ساحلی، منبع همان

در طول این بخش از دیوار بیش از ٣٠ دژ دفاعی وجود دارد که محل استقرار سربازان بوده است. ابعاد دژها از ١٢٠ در ١٢٠ متر تا ٢٤٠ در ٣٠٠ متر متغییر اند.

جوی یا کانال انتقالی آبی به عمق ٥ متر که در سراسر دیوار امتداد داشته، آب را به نقاط مختف آن می رسانده است.

در سال ١٣١٦ خورشیدی، اریک اشمیت خلبانی آمریکایی که با هواپیمای خود از نقاط باستانی ایران عکاسی می کرد، در منطقه گرگان متوجه وجود دیوار قرمز رنگی شد که از سمت دریا به طرف کوه های پیش کمر می رود.

عکس برداری های او اسناد مهمی را برای باستان شناسان بعدی برجای گذاشت. در سال ١٣٥٠، محمد یوسف کیانی باستان شناس ایرانی با انجام مطالعاتی طول دیوار را در حدود ١٧٥ کیلومتر برآورد کرد.

پیش از آغاز تحقیقات علمی برخی ساخت این دیوار را به اسکندر مقدونی نسبت می دادند، برخی دیگر آن را متعلق به زمان کوروش هخامنشی و یا دوران اشکانی می دانستند. از این دیوار در برخی متون به سد سکندر و سد نوشیروان نیز نام برده شده است.

باستان شناسان می گویند در ساخت این دیوار عظیم ده ها میلیون قالب آجر به کار رفته است. آنها شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته اند که نشان دهنده یک پروژه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است.

طبق برآوردها سی هزار سرباز می توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال های بر جای مانده در کوره های آجرپزی، نشان دادند که قدمت دیوار به قرن های پنج و ششم میلادی می رسد.

با تخمین قدمت دیوار، اکنون راحت تر می شود به دلیل اصلی ساخته شدن آن پی برد: پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و سایر اقوام شمالی رو به رو بودند. بنابراین دیوار می توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.


کاوش زیر آب های خلیج گرگان، منبع همان

پیروز پادشاه ساسانی در سال های ٤٥٩ تا ٤٨٤ میلادی زمانی که با هون های سفید نبرد می کرد مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده است بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محفاظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون ها، این دیوار را ساخته است.

تحقیقات بر یکی از دژها یا سربازخانه های این دیوار دفاعی نشان داده که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده و نشانه هایی از حضور سربازان در آن دیده می شود ولی بعد از آن به عللی متروک شده است. از جمله دلایل متروک شدن این تاسیسات دفاعی می تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس و یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.

در زمان احداث "مار سرخ" سطح آب دریای مازندران پایین تر از سطح کنونی آن بوده بنابراین محتمل است برخی از قسمت های این دیوار دفاعی اکنون زیر آب فرو رفته باشد. کاوش های سال ٢٠٠٧ میلادی زیر آب های خلیج گرگان بخش هایی از دیواری به نام دیوار "تمیشه" را آشکار کرد که گمان می رود در نقطه ای به دیوار گرگان متصل می شده است. حدسیاتی نیز در این مورد وجود دارد که بخش های زیر آب دریا، قسمت هایی از یک پادگان بزرگ یا حتا بندری ساسانی باشند. گرچه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری صورت پذیرد.

امپراتوری ساسانی، زمانی که امپراتوری بیزانس با فشارهای خارجی رو به رو بود و امپراتوری روم غربی نیز رو به زوال می رفت، توانست با گردآوری نیروی انسانی فراوان و به کارگیری توان مهندسی، سازه ای دفاعی را همراه با دژهای متعددی برپا کند که در غرب نیز مشابه آن وجود ندارد.

Share/Save/Bookmark

نظرهای خوانندگان

خیلی جالب بود. سپاسگزارم و خسته نباشید.

-- علیرضا فرخی ، Feb 25, 2008 در ساعت 05:25 PM

همکاران محترم در رادیو زمانه
با سلام و احترام و آرزوی بهروزی برای شما ، بر خود لازم می دانم از توجه ویژه شما به مسائل شهرستانها و همچنین دیوار گرگان سپاسگزاری کرده و از جناب بیژن خان روحانی نیز بابت تهیه آن ممنونیم. بی شک همه جاری ایران سرشار از عظمت و بزرگی است.
پیروز و سربلند باشید

-- احمد راییجی روزنامه نگار - گرگان ، Feb 25, 2008 در ساعت 05:25 PM

با تشكر از شما منتظر مقالات بعدي شما مي باشيم.

-- razi ، Feb 26, 2008 در ساعت 05:25 PM

kheili hal kardam

-- بدون نام ، Feb 26, 2008 در ساعت 05:25 PM

بسیار تامل برانگیز بود. لازم به ذکر است که اگر مطالعات باستان شناسی بیشتری انجام شود در هر نقطه ایران اماکن باستانی کشف نشده وجود دارد. موفق باشید

-- امیر رحیمی ، Feb 26, 2008 در ساعت 05:25 PM

احتمال دارداین همان دیواری باشد که درقرآن ساخت آن به ذوالقرنین نسبت داده شده است که دربین دودیوار سنگی فلز ذوب شده ریخته است

-- majid ، Feb 27, 2008 در ساعت 05:25 PM

این موضوعات چه ربطی به قرآن دارد؟
در قرآن یکسری داستان ها آن هم به صورت ناقص و نصفه نیمه که محمد در سفرهایش شنیده بود آمده است.

-- کوروش ، Feb 28, 2008 در ساعت 05:25 PM

این مطلب شما در هفته نامه محلی سلیم چاپ گرگان هم به نقل از سایت خبری گرگان نیوز منتشر شد.
www.salimnews.com/salim/Article.aspx?AID=426

-- بدون نام ، Feb 29, 2008 در ساعت 05:25 PM

این دیوار نشانه عظمت و باشکوهی تمدن ماست تحقیقات بیشتر مطالب جالبتری برای ما بازگو می کند

-- علیرضا ، Apr 13, 2008 در ساعت 05:25 PM

در صورت امکان طول و عرض جغرافیایی یک نقطه از دیوار را بگذارید تا بتوانیم در گوگل ارت پیدا کنیم ممنون

-- ali ، Apr 13, 2008 در ساعت 05:25 PM

درود ، به شما که در شناسایی تمدن شکو همند ما را یاری می کند.
در حالی کتیبه حقوق بشر پدر ما کوروش بزرگ به ایران تخویل داده خواهد شد.
مقامات نظام اسلامی به دنبال جایگذین کردن نام امام سجاد به جای نام کوروش هستند.
چون مدعی هستند امام سجاد که البته به خاطر مادرشان شهربانو برای ما ایرانیان قابل احترام هستند ، در کتابی 50 حق از حقوق اسلامی انسان را گفته است.
و عجیب اینکه ما نیک می دانیم که کوروش بزرگ منشوری کامل از حقوق و برابری انسانی آورده است.
ولی در کشور خود که پدر اتحاد این کشور است ، فردی بیگانه و احتمالا نا مسلمان معرفی می شود.
تلویزیون نظام اسلامی سریال یوسف پیامبر را ساخته و دارد پخش می کند. ولی جای معرفی کوروش و داریوش و انوشیروان و شاپور ها همچنان خالی است.
درود به همه ایرانیان.
همیشه ایرانی و نیک اندیش باشید.

-- سوشیانس ، Jun 28, 2008 در ساعت 05:25 PM

خیلی جالب بود .من به عنوان یک ایرانی نمی دانستم همچین اثر تاریخی مهمی در کشورمان داریم.

-- م.ص.م ، Aug 20, 2008 در ساعت 05:25 PM

دیگه چرا تاریخ رو دستکاری میکنید
اگر به پیشینه ادیانی که در این منطقه زندگی میکردن سر میزدید اینقدر خودتون رو به زحمت نمی انداختید اولین دین اینجا زرتشتی بود بود بعد هم یهودی اما بعد از اومدن اسلام هم اثرش از بین رفت هم شواهد حتی ملت حاظر نیستن بهش فکر کنن فقط کافی هست اسم از جلال و شکوه بیاد
اول مقاله گفتید بزرگ ترین دیوار دفاعی جهان پس نقش دیوار چین این وسط چی هست یا قلعه های الموت دیوار شهر اربیل عراق یا دیوار نیواس ترکیه اونها حتماً رده های بعدی هستن اره؟یک مقدار تحقیق علمی و تاریخی بکنید جواب های قشنگی در میاد
---------------------------------
زمانه: شما یا درست مقاله را نخو.انده اید، و یا خوانده اید و بر آن چشم بسته اید. شما از پیش قضاوت خودتان را کرده اید. نمی دانیم نوشتن پاسخ برای شما مفید هست یا خیر، با این حال برای آن که پاسخ ادعای شما را داده باشیم بد نیست گفته شود که این گفتار چکیده تحقیقات جدیدی است که گوشه ای از آن در مجله مورد اشاره به چاپ رسیده است. نه در اصل تحقیقات و نه در گفتار رادیو زمانه، ادعا نشده که دیوار گرگان از دیوار چین بلندتر است. بلکه گفته شده این دیوار از دیوار آدریان طولانی تر و یکی از دیوارهای بزرگ دفاعی در جهان است. دقت کردید: یکی از دیوارها. در همان پاراگراف اول، سطر سوم نوشته شده: یکی از دیوارهای بزرگ جهان.
باید شما در مورد ادعای دیگر خودتان نیز مدرک بیاورید: در کجای این گفتار تاریخ دستکاری شده است؟
احتمالا بنابر دلایلی خاص، دست به نوشتن و پراکندن اتهام های خود زده اید. آیا هرچیزی که به باستان شناسی پیش از اسلام مربوط باشد از دید شما ناپسند است؟
ما در کار خود به این گونه ادعاهای غیر علمی توجهی نداریم بلکه بر اساس اسناد و مدارک علمی و معتبر، اقدام به تولید مقالات و گفتارهای علمی و فرهنگی می کنیم. مطالب این گفتار نیز بر پایه آخرین تحقیقات تایید شده باستان شناسی است

-- empsimorgh ، Jul 15, 2010 در ساعت 05:25 PM

با سلام
و با تشکر از انتشار خبر مار سرخ گرگان
عزیزان علاقمند میتوانند از سایت زیر
اطلاعات بیشتری کسب کنند:

http://www.shc.ed.ac.uk/staff/academic/esauer/pubs/iranian_walls.pdf

-- فرهاد ، Jul 15, 2010 در ساعت 05:25 PM

baziha bimarand ke nazar bedand!

-- بدون نام ، Jul 15, 2010 در ساعت 05:25 PM

Agahye Rohani Aziz,
Az in ke dar bare in divar dar in maghal sokhan gofteid bayad az shoma tashakur kard amm aya emkan darad ke in maghale ra ba tavajoh be asle an ke chap shode dar ekhtiare khanandeganeta begzarid ya adress an ra bedahid? in masale ba kashfe negarkande Shamargh hanuz dar hale az ebham hast.
Lotfe shoma mostadam bad
Reza
Balkh
------------------------------------------------
برای اطلاعات بیشتر می توانید به این جا مراجعه کنید
http://www.shc.ed.ac.uk/staff/academic/esauer/pubs/iranian_walls.pdf
در متن مقاله نیز لینک به اصل خبر درج شده است( پاراگراف سوم).

-- Reza ، Jul 17, 2010 در ساعت 05:25 PM

دم شما گرم ؛ خیلی عالی بود .

-- علی ، Jul 17, 2010 در ساعت 05:25 PM